آموزش الکترونیکی
برای نابینایان
Elearning for Blinds بحری
آرمان
شرکت پکتوس
bahri@pactos.ir
چکیده: در بخش
نخست این مقاله ویژگیهای آموزش الکترونیک برای نابینایان، مورد بررسی قـرار
میگیـرد . بـا توجه به محدودیتهایی از بیل محدودیت تردد، منابع مطالعاتی ... لزوم
آموزش الکترونیک بـرای نابینایـان، در مقایسه با سایر اقشار جامعه، برجستگی ویژهای
دارد. از سوی دیگر با توجه به اینکه صـفحه نمـایش بینـایی برای نابینایان غیر قابل
استفاده است، توجه به برخی از ویژگیهای محتوی درسی آموزش مجازی برای نابینایـان
ضروری است. مشکل اصلی وقتی ایجاد میشود که طراح سعی در انتقال مفاهیم، صرفاً بصورت
گرافیک دارد . در اینگونه مواقع در کنار موضوع گرافیکی توضیحات متنی صوتی قابلیت
دسترسی نابینایان را هم فراهم میکند. در بخش دوم ابزارهای دسترسی نابینایان فارسی
زبان به کامپیوتر شبکههای اطلاعرسانی مورد بررسـی قـرار میگیرد. علاوه بر بررسی
سختافزارهـا نـرمافزارهـای سیـستم بـرای دسترسـی بـه کـامپیوتر، بـه برخـی از
نرمافزارهای جانبی مفید نیز در این بخش میپردازیم. این برنامهها از خروجی صوتی
فارسی انگلیسی بهمـراه خروج بریل روی دستگاه برجستهنگار، نمایشگر صفحه کلید بریل،
بعنوان جایگزین نمایشگر بینایی اسـتفاده میکنند. نتیجهگیری: نابینایان فارسی زبان
نیز، همانند نابینایان بسیاری از زبانها، ابزارهـای کـاملی را بـرای دسترسـی
استفاده از کامپیوتر در اختیار دارند با کمی توجه سرمایه گذاری میتوانند از مزایای
آموزش الکترونیـک بهـره برداری نمایند.
Elearning| Blinds| Iran
:کلیدی واژههای
پیش درآمد
آموزش الکترونیک
علاوه بر مزایای فراوانی که در کاربردهای عام دارد، در مورد آموزش نابینایان نقـش
کلیـدی را ایفا میکن | زیرا تنها روش آموزش گسترده موثر میباشد. با گسترش سختافزارهای
خاص ماننـد برجـسته نگار نرمافزارهایی که دسترسپذیری را تا حد ممکن بیشتر میکنند،
تحول بزرگـی، بخـصوص بـرای فارسـی زبانان، که در سنین خاصی قادر به استفاده از
بسیاری از نرمافزارهای انگلیسی نیستند ایجاد میشود.
آموزش الکترونیک
در ابتدا تعریف
آموزش الکترونیک برای رسیدن به یک زبان مشترک ضـروری اسـت . آمـوزش الکترونیـک بـه
گستره وسیعی از روشها ابزارهای الکترونیک اطلاق میگردد، که در مقابـل آمـوزش
سـنتی، بـستری را بـرای آموزش نوین ایجاد مینمایند. بعنوان مثال میتوان به آموز
مبتنی بر شبکه ( ) آموزش مبتنی بر کـامپیوتر ( ) کلاسهای درس مجازی ( ) اشتراک
دیجیتال ( ) اشاره کرد. در این روشها بـرای انتقـال اطلاعـات از اینترنت، اینترانت
( ) کسترانت ( ) کاستهـای صـوتی تـصویری، مـاهواره، تلویزیـونهـای تعـاملی( ) سیدی
استفاده میشود. (org.learningcircuits ( تعریف فوق تعریف خوبی است، زیرا آموزش
الکترونیک را مفهومی فراتر از یک کامپیوتر که به اینترنـت متـصل است معرفی میکند.
این تعریف میتواند برای دانش آموزان با اختلالات بینایی معنی دار باشد. گـاهی از
کلمـه آموزش الکترونیک برای اشاره به برخی از روشهای سنتی آمـوزش، بخـصوص در
ارتبـاط بـا دانـش آمـوزان بـا اختلالات بینایی، استفاده میشود. سایت معرفی شده در
بالا حاوی یک واژه نامه از تمـامی جنبـههـای آمـوزش الکترونیک میباشد.
نابینایان و آموزش
الکترونیک
بنابر تحقیقات
نیلسن (2001 Nielsen (استفاده از یک صفحه خوان برای مطالعـه یـک
صـفحه اینترنـت،در مقایسه با استفاده عادی، شش برابر مشکلتر است. این بررسی بر روی
افرادی که حداقل سال تجربه اسـتفاده از صفحه خوانها حداقل ماه تجربه استفاده از
اینترنت را داشتهاند، انجام شده است. ولی آموزش الکترونیک دستیابی به اینترنت،
نابینایان را قادر میسازد که به حجم بـسیار بـالایی از اطلاعـات دسترسـی داشـته
باشـند استقلال کاری بالایی را در اختیارشان قرار میدهد. از اینرو استقبال از
آموزش الکترونیک در میان نابینایان بسیار بالاست. نکته فوق از این لحاظ حائز اهمیت
است که باید توجه داشت اشخاص با اختلال بینایی زمان بیـشتری را بـرای تکمیل
برگههای امتحانی یا یادگیری محیط آموزش مجازی نیاز دارند. ولی در نهایت باید در
نظر داشـت کـه کاربران تفاوتهای زیادی با هم دارند.
شناخت نابینایی و
اهمیت آن
عوامل زیادی وجود
دارد که موجب اختلالات بینایی میشود، بنابراین با انواع مختلفی از ایـن اخـتلالات
برخـورد خواهیم کرد. بررسی شناخت این عوامل برای شناخت مشکلات ابزارهای آمـوزش
اهمیـت دارد . اخـتلالات بینایی به دو گروه عمده نابینایی کم بینایی تقسیم میشود.
نابینا به گروهی اطلاق میشود که یا مطلقاً بینایی ندارند یا از باقیمانده بینایی
خود نمـیتواننـد بـرای دریافـت آموزش استفاده کنند. در این گروه میتوانند افرادی
وجود داشته باشند،که از بینایی خوبی برای رفـع بـسیاری از نیازهایشان، مانند جهت
یابی ... برخوردار باشند. گروه دوم که به آنها نیمه بینا اطلاق میشود، گستره وس
یعی از اختلالات بینایی را شامل میشود که با اسـتفاده از ابزارهایی میتوانند از
برخی از امکانات عادی استفاده کنند.
تکنولوژی توانبخشی
تکنولوژی توانبخشی
به هر قطعه، ابزار، دستگاه، چه به صورت اولیه چه به صورت تغییر یافته، گفته میشود
که برای حفظ، افزایش، بهبود یا جایگزینی توان ضعیف شده، یا از دست رفته شخص معلول،
استفاده می شـود. در اینجا به برخی از ابزارها، در ارتباط با توانبخشی نابینایان،
اشاره میشود: f دستگاههای ورودی خروجی کـامپیوتر جـایگزین
صـفحه کلیـد مـانیتور بینـایی . ایـن گـروه شـامل نرمافزارهای تولید گفتار،
نمایشگرهای بریل صفحه کلید بریل میباشد. f نرمافزارهای
صفحه خوان یا نرمافزار خاص که نابینا را قادر به استفاده از کامپیوتر مینماید. f
کامپیوترهایی با صفحه نمایش بزرگ. f تلویزیونهای
مداربسته برای درشت نمایی مکتوبات، صفحه کلیدهای خاص برای این منظور. XP
وینـدوز در Magnifier
Narrator On Screen Keyboard Utility Manager برنامـههـای نمونههایی از این دست میباشند| اما این نرمافزارها
مطلقاً حرفهای نیستند نمیتوان به آنها متکی بود. برنام صفحه خوان برنامهای است که
ابزارهایی را برای خواندن مـتنهـای موجـود روی صـفحه نمایـشگر تشخیص برخی از اشکال
گرافیک استاندارد فراهم میآورد. نمونه اشکال گرافیکی قابل تـشخیص دگمـههـا ( )
آیکونها ( ) میلههای ابزار (10 … (میباشند. همچنین برنامههای
صفحه خوان، ابزارهایی را فراهم میآورند، که استفادهکننده را قادر به استفاده از صفحه
کلید بجای ماوس مینماید. بنابراین استفادهکننده این برنامهها، علاوه بر استفاده از
ترکیبات کلیدی عادی، ترکیبـات خاص دیگری را برای عملیات خاص، که بوسیله صفحه خوان
فراهم میشود، یاد میگیرد. بعنوان مثالی از این عملیات، کلیدهای است که برای خواندن
تیتر پنجره جا ری یا نوار مشخصات (11 (در پـائین صفحه استفاده میشود. 46 بسیاری از
استفاده کنندگان، از یک نمایشگر بریل (12 (در کنار خروجی گفتـاری اسـتفاده
مـیکننـد. نمایـشگر بریل، برخلاف نمایشگر بینایی، از یک خط بریل تشکیل شده، که در
نزدیکی صفحه کلید عادی کـامپیوتر قـرار میگیرد. رنامههای صفحهخوان، اطلاعات روی نمایـشکر
بینـایی را، بهمـراه اطلاعـات مفیـد دیگـر، بـر روی نمایشگر بریل به نمایش در
میآورند. ترکیب خروجی بریل وخروجی صوتی ترکیبـی ایـدهآل، جـایگزین صـفحه نمایش،
برای افراد نابینا میباشد. نمایشگر بریل، بخصوص برای نابینایان ناشنوا تنها راه حل
است. برای استفاده افراد نیمه بینا، ترکیبهایی از برنامههای درشت نما، صفحه خـوان
نمایـشگر بریـل وجـود دارد . برای افراد نیمه بینا ماوس بهمراه نرمافزارهای درشت
نما قابل استفاده است ولی نابینایان از صـفحه کلیـد بـرای انجام دادن وظایف ماوس
استفاده میکنند.
دسترسپذیری
دسترسپذیری (13
(یک نرمافـزار، صـفحه اینترنـت سـرویس روی خـط، بردسترسـی یکـسان افـراد بینـا
نرمافزارهای صفحه خوان به مطالب به نمایش در آمده میپردازد. مفهوم دیگری که در
کنار آن مطـرح میـشود مفهوم قابلیت استفاده (14 (است. قابلیت استفاده به مفهوم
سترسی آسان بـه مطالـب موجـود تاکیـد مـی ورزد.
(Frontend.Com) دسترسپذیری اساس استفاده از کامپیوتر برای
نابینایان میباشد ولی قابلیت استفاده نیز بسیار مهم است تا انرژی مصرف شده، بجای
اتلاف در طی آموزش، صرف یادگیری مطلب درسی گردد. دسترس پذیر نمودن صفحات html معمول
چندان کار دشـواری نیـست. معمـولاً مـشکل اصـلی در دسـترس پذیرکردن مطالب چند
رسانهای تصویری مطالب تعاملی پیش میآید. کمپانی Macromedia در این زمینـه تحقیقاتی را به انجام رسانده است در ارتباط با
استانداردکردن کلیدهای عملیاتی راهبردهایی ارائه شده است.
سایت Techdis هفت قاعده برای صفحات قابل دسترس تنظیم نموده است. این قواعـد
شـروع خـوبی بـرای دسترسپذیر نمودن سایت است. همچنین ابزارهای ارزیابی فراوانی را
میتوان یافت، تا دسترسپذیری یک سایت را مورد بررسی قرار داد. بسیاری از این سایت
های ارزیابی، رایزنیهایی را برای دسترسپذیر نمودن سـایت انجـام میدهند. از
معروفترین آنها سایتهای Bobby Prompt-A میباشد. با این وجود بهتـرین ابـزار بـرای
تاییـد نهـایی، ارزیابی استفادهکنندگان میباشد. زیرا همواره میتوان صفحاتی را
طراحی نمود که تمامی ارزیـابی هـای اتوماتیـک را،پشت سر بگذارند، ولی قابل دسترس
نباشند. حال ببینیم که آیا اجباری به رعایت دسترسیپذیری وجود دارد، یا نه؟ تمامی
قوانین اخیر حـاکی از ایـن مطلـب میباشد که تمامی موسسات آموزشی، موظف به در نظر
گرفتن نیازهای معلولین، برای دسترسـی برابـر بـه تمـام امکانات آموزشی میباشـند.
ایـن قـوانین تمـام نبـههـای آمـوزش الکترونیـک را، بـدون زمـان انتظـار بـرای
دسترسپذیری، شامل میشود. (Techdis ( 47
توجه به این نکته حائز اهمیت است که در نظر داشتن دسترس پذیری در زمان طراحی
تولید، از لحاظ زمـان هزینه، بسیار بصرفهتر از لحاظ نمودن آن بعد از طراحی میباشد.
محیطهای آموزش مجازی
محیط آموزش
مجازی(15 (به محیطهای نرمافزاری که برای آموزش الکترونیک از آنها استفاده میـشود،
اشـاره میکند. صفحات اینترنت، خودآموزها ... که دانشآموزان هنگام آموزش با آن
روبـرو هـستند، ایـن محـیط را تشکیل میدهند. از آشناترین این محیطها: |LearnWise| Teknical BlackBoard| WebCT| COSE نمونـههـایی از محـیطهـای آمـوزش مجـازی
هـستند. |WebCT BlackBoard دارای قابلیت دسترسی خوبی با صفحه خوانها
میباشند. در سایت Techdis اطلاعـات کـافی در این ارتباط موجود است.
ابزارهای در دسترس نابینایان فارسی زبان
اولین کامپیوتر
برای نابینایان در ایران در سال 1373 بنام کامپیوتر گویای امید توسط شرکت پکتوس
ساخته شد. در سال 1376 اولین نمایشگر بریل در ایران بنام برجستهنگار تولید گردید
برای اولین بـار در جهـان نابینایـان قادر به استفاده الکترونیک از متون فارسی
عربی بصورت بریل فارسی گردیدن . در سـال 1378 TTS
فارسـی بصورت خروجی صوتی کلمه خوان جایگزین نمونه حرف خوان گردید. با وجود تمام
مسائلی که این TTS با آن روبروست که عمدتا آن ریشه در ساختار
رسمالخط زبان فارسی دارد، پوششدهنـده اکثریـت نیازهـای صـوتی استفاده کنندگان است.
در سال 1380 با توسعه نرمافزارهای صفحه خوان ویندوز WSR صفحه
خوان داس DOS نـرمافزارهـای سودمند دیگر برای دستگاه
برجسته نگار، ایـن دسـتگاه بـه عنـوان تنهـا ابـزار دسترسـی بـه متـون تخصـصی،
شبکههای اطلاعرسانی اینترنت برنامههای کاربردی به صورت فارسی انگلیسی عربی بود. در
سال 1381 1382 با توسعه نرمافزارهای نوید PacJaws
مجموعه کاملی از ابزارهای دسترسی نابینایان به کامپیوتر بزبان فارسی در دسترس است،
که در بخشهای بعد معرفی مختصری از آن را ارائه خواهیم کرد. مجموعه نرمافزاری نوید 4 اولین مجموعه
نرمافزاری نوید متناسب با نیاز عموم نابینایان در ایران طراحی شده است با استفاده
از TTS (Speech to Text (فارسی خروجی صوتی را ارائه مینماید. علاوه
بر آن تمامی برنامهها خروجی بریـل را از طریق دستگاه برجستهنگار در اختیار کاربر
قرار میدهد. 48 از ویژگیهای دیگری که میتوان در مورد این نرمفزار برشمرد، قابلیت
اجرا در محـیط Windows) X| XP ( سازگاری با نرمافزار Jaws
قابلیت ارائه نسخه چاپی به دو صورت بریل بینایی، امکان تایپ بصورت بینایی یا بریل
با صفحه کلید بینایی (با استاندارد نقطه بریل) میباشد. مجموعه نرمافزاری نوید شامل
شش مورد نر افزار ذیل میباشـد کـه در ادامـه مختـصراً در مـورد هـر یـک توضیحی
ارائه خواهد شد
.کتابخانه الکترونیک
. ویرایشگر
. واژهنامه
انگلیسی فارسی
. قر
. بانک اطلاعاتی
فردی
. شطرنج
کتابخانه
الکترونیک
یکی از اساسیترین
مشکل نابینایان در خصوص برقراری ارتباط بـا دنیـای پیرامـون خـ ویش کـسب اطلاعـات
میباشد بهترین روش کسب اطلاعات در هر زمینهای مطالعـه کتـب مربـوط بـه آن زمینـه
اسـت . گـسترش کتابخانههای عمومی شبکههای اطلاعاتی، کاوش در هر زمینهای را برای
افراد بینا فراهم آورده است این در صورتی است که نابینایان بدلیل گسترش کم امکانات
عمومی برای مطالعه، از این امکان که ابتداییتـرین حـق هر انسانی است، محروم
بودهاند. دلایل عمده گسترش اندک کتب کتابخانههای بریل برای نابینایان را میتوان
ناشی از گـران حجـیم بـودن کتب بریل، هزینهبر وقتگیر بودن چاپ بریل قیمت بالای
دستگاههای چاپ بریل تعداد اندک چاپخانههای بریل دانست. این امر با توجه به
فهرستگان کتب بریل منتشر شده - که کمتر از یک درصد کتـب بینـایی نـشر شده است -
کاملاً مشهود میباشد. نرمافزار کتابخانه در مجموعه نوید با تعداد کتب پای 1000
عنوان| گـامی بـزرگ را جهـت مرتفـع نمـودن مسائل فوق لذکر پیموده است. ویرایشگر این نرمافزار که یک واژهپرداز کامل بر
پایه ورد مایکروسافت است| کاربر نابینا را قادر میسازد از تمـام امکانـات ورد
مایکروسافت بصورت گویا بریل فارسی انگلیسی اسـتفاده نماینـد . بـدین ترتیـب یکـی
از اساسـیتـرین مشکلات نابینایان در زمینه برقراری ارتباط متقابل مکاتبه با سایر
افراد مرتفع گرد است.
واژهنامه
همانگونه که بیان
شد ساختار خط بریل سبب حجیم شدن مکتوبات میگردد به همین دلیل استفاده از واژهنامه
یکی از مشکلات نابینایان میباشد. در این مجموعه واژهنامه به صورت انگلیسی بـه
انگلیـسی، انگلیـسی بـه فارسی، فارسی به انگلیسی فارسی به فارسی طراحی شده است.
قرآن
با توجه به
توضیحات فوقالذ ر، قر کریم نیز در قالب نرمافزاری پیادهسازی شـده اسـت کـه قابلیـت
تـلاوت آیات، با صدای استاد منشاوی، همچنین خروجـی بریـل آیـات خروجـی صـوتی بریـل
ترجمـه آیـات را دارا میباشد.
بانک اطلاعاتی
فردی
این نرمافزار شامل
امکانات مختلفی از قبیل تقویم شمسی، دفترچه تلفن، اعلام قرارهای قبلـی مـوارد
تعریـف شده، امکان تعریف تعطیلات مواردی مشابه آن است. این نرمافزار نیز همانند
سایر نـرمافزارهـای مجموعـ نوید از خروجی صوتی بریل برخوردار است.
شطرنج
در این مجموعه جهت
استفاده نابینایان بعنوان ورزش سرگرمی رایانه، نرمافزار شطرنج تهیه گردیده است که
با رعایت استانداردهای جهانی شطرنج نابینایان طراحی شده است خروجی را نیز بـصورت
صـوتی بریـل ارائـه مینماید.
نرمافزار PacJaws
سیستم عامل ویندوز
یک سیستم عامل گرافیکی است که بسیاری از امکانات سیـستم را بـصورت گرافیکـی در
اختیار کاربر قرار میدهد. از طرفی تجهیزاتی که کاربران نابینا برای ارتباط بـا
کـامپیوتر در اختیـار دارنـد، ماننـد دستگاه برجسته نگار، قادر به نمایش تصویر
نیست فقط مت را نمـایش مـیدهـد. در بـسیاری از کاربردهـای ویندوز بدون لزوم
استفاده از بخش گرافیکی، صرفا” با در دست داشـتن مـتن مربـوط بـه هـر جـزء فعـال
یـا توضیحاتی از شکل گرافیکی مربوطه| میتوان بنحو موثری استفاده نمود. به
نرمافزارهایی که این عمل را انجام میدهند| نرمافزار فحه خوان (16 (گفته میشود.
نرمافزار Jaws یک نرمافزار صفحه خوان بسیار قوی برای
دسترسی نابینایان به ویندوز صفحات وب است که توسط شرکت Scientific Freedom) Com.HJ.WWW (تهیه شده است خروجی صوتی بریل برای اکثر
زبانهای دنیا (بجز زبانهای فارسی، عربی دیگر بانهای راست به چپ) فراهم میآورد. عدم
کـارایی برنامـه Jaws متون فارسی عربی مشکل عمدهای برای استفاده
نابینایان از این نرمافزار سودمند ایجاد کرده است.
برنامه PacJaws برنامهای است که در کنار برنامه Jaws اجرا
شده خروجی آنرا برروی بصورت بریل بر روی دستگاه برجسته نگار (مانیتور لمسی بریل)
هم برای متون فارسی عربی هم بـرای متـون انگلیـسی فـراهم میآورد. بدین ترتیب مشکلا
نرمافزار Jaws که عدم پشتیبانی زبان فارسی است برطرف
میگردد.
نتیجه گیری
امروزه در دنیایی
زندگی میکنیم که برتری انسانها در امور حرفهای را، اطلاعاتی که به آنهـا دسترسـی
دارنـد کیفیت دسترسی به آن اطلاعات تعیین میکنند. اگر افراد خاص مانند نابینایان
را با دقت بیشتری مـورد نگـرش قرار دهیم به اهمیت مضاعف تجهیزات کامپیوتری، نه
تنهـا بعنـوان ابـزار، بلکـه بعنـوان تنهـا ابـزار آمـوزش دسترسی پی میبریم.
بنابراین توسعه اینگونه سیستمها| وظیفهای بردوش همه اقشار جامعه| بخصوص مسئولین
جلوه گر میشود. با استفاده از سختافزارها نرمافزارهایی که در کشورمان| توسط شرکت
پکتوس تولید شده است| نابینایان هـم ابرازهای کاملی را برای آموزش الکترونیک
دسترسی به کامپیوتر در اختیا دارند.
واژه نامه
1) Web-based learning
2) Computer-based learning.
3) Virtual classrooms.
4) Digital collaboration.
5) Intranet.
6) Extranet.
7) Interactive TV.
8) Buttons.
9) Icons.
10) Tool bar.
11) Staus bar.
12) Refreshable Braille display.
13) Accessibility
14) Usability.
15) Virtual Learning Environments
16) Screen Reader