ششمین همایش مراکز تحقیق و توسعه صنایع و معادن (5-4 تیر 1386 )

عنوان مقاله :جهانی سازی فعالیتهای تحقیق و توسعه، مدلها و دستاوردها

مرتضی آبادیان

کارشناس سیستم های مدیریت شرکت مهندسین مشاور پویندگان بهبود کیفیت

واژگان کلیدی : جهانی سازی ، تحقیق و توسعه ، مشتری محوری، فرا ملیتی ، استراتژی محور، مدل

چکیده مقاله:

برای‌ سالهای‌ طولانی‌، کاربرد و اجرای‌ نتایج‌ بدست‌ آمده‌ از واحدهای‌ تحقیق‌ و توسعه‌ عامل‌مهمی‌ جهت‌ رشد اقتصادی‌ و تغییرات‌ فن‌ آورانه‌ در کشورهای‌ توسعه‌ یافته‌ بوده و هست‌، در این‌کشورها رابطه‌ مستقیمی‌ بین‌ رشد اقتصادی‌ و افزایش‌ سطح‌ رفاه‌ مردم‌ و سرمایه‌ گذاری‌ اصولی‌ دربخش‌ تحقیق‌ و توسعه‌ دیده‌ می‌شود. از آنجائی‌ که‌ مؤسسات‌ و شرکت‌های‌ بین‌ المللی‌ نقش‌ مهم‌ وعمده‌ای‌ را در تحقیق‌ و توسعه‌ و فعالیتهای‌ نوآورانه‌ بازی‌ می‌کنند توجه‌ به‌ فعالیتهای‌ بنگاه‌های‌اقتصادی‌ بین‌ المللی‌ در روند جهانی‌ سازی‌ R&D امری‌ ضروری‌ است‌.

با نگاهی‌ به‌ فعالیتهای‌ سازمانهای‌ تجاری‌ و اقتصادی‌ فراملیتی‌ در کشورهای‌ توسعه‌ یافته‌ درمی‌یابیم‌ که‌ توجه‌ به‌ بازارهای‌ خارجی‌ و توسعه‌ بازار تولیدات‌ در کنار دسترسی‌ به‌ منابع‌ و تامین‌مواد اولیه‌ مورد نیاز برای‌ داشتن‌ توسعه‌ پایدار و تداوم‌ سوددهی‌ موسسه‌ اجتناب‌ناپذیر تلقی‌می‌شود.

در یک‌ نتیجه‌گیری‌ کلی‌ با توجه‌ به‌ آمار⁽¹⁾ می‌توان‌ اینطور گفت‌ که‌ سازمانهای‌ بین‌ المللی‌ بر خلاف‌روند کلی‌ در دهه‌های‌ 60 و 70 میلادی‌ در زمینه‌ سهم‌ R&D خارجی‌ در شرکت‌های‌ بزرگ ‌فرا ملیتی‌ تمایل‌ به‌ پراکنده‌ کردن‌ و عدم‌ تمرکز فعالیتهای‌ مربوط‌ به‌ تحقیق‌ و توسعه‌ را در سر‌ می‌پرورانند در این‌ کوشش‌ سعی‌ شده‌ عوامل‌ موثر بر اتخاذ این‌ تصمیم‌ در موسسات‌ بین‌ المللی‌و فراملیتی‌ بررسی‌ شود.

 

شرح مقاله:

1- روند بین المللی شدن فعالیتهای تحقیق و توسعه

1-1- بررسی چگونگی شکل گیری ایده جهانی سازی R&D

جرقه‌های‌ فرایند جهانی‌ سازی‌ R&D در دهه‌های‌ 60 و 70 میلادی‌ زده‌ شد. در آن‌ سالهاشرکت‌های‌ بزرگ‌ چند ملیتی‌ توجه‌ خود را به‌ بازارهای‌ خارجی‌ و راه‌ اندازی‌ عملیات‌ تولید درکشورهای‌ خارجی‌ معطوف‌ کردند، که‌ البته‌ این‌ تلاشها در اواخر دهه‌ 70 و اوایل‌ دهه‌ 80 به‌پشتیبانی‌ و حمایت‌ از شرکت‌های‌ توانمند در کشور میزبان‌ که‌ توانایی‌ طراحی‌ و تولید نو آورانه‌داشتند معطوف‌ شد.

با گذشت‌ زمان‌ و کسب‌ تجربه‌ از فعالیتهای‌ تحقیقی‌ و تولیدی‌ در کشورهای‌ خارجی‌ در اواسط‌دهه‌ 80 گرایش‌ آشکاری‌ به‌ راه‌ اندازی‌ و تقویت‌ تحقیق‌ و توسعه‌ در موقعیت‌های‌ خارجی‌ پدیدارشد و شرکت‌های‌ بزرگ‌ بین‌ المللی‌ سعی‌ در افزایش‌ فعالیتهای‌ نوآورانه‌ خود در سطح‌ جهانی‌کردند.

در دهه‌ پایانی‌ قرن‌ 20 این‌ روند وارد مرحله‌ جدیدی‌ شد و شاید بتوان‌ آغاز جدی‌ فرایند جهانی‌سازی‌ تحقیق‌ و توسعه‌ را  در این‌ دهه‌ دانست‌، در این‌ زمان‌ وسعت‌ بین‌ المللی‌ کردن‌ R&D به‌شدت‌ افزایش‌ یافت‌ در این‌ زمان‌ بود که‌ بنگاه های‌ بین‌ المللی‌ از فرصت‌های‌ جدید در مناطق‌خارجی‌ آگاه‌ شده‌ بودند و با استفاده‌ از فن‌ آوری‌ روز توانستند‌ قدم‌های‌ موثری‌ در هماهنگی‌ وانسجام‌ تحقیق‌ و توسعه‌ خارجی‌ بردارند.

 

1-2- تمرکز فعالیتهای تحقیق و توسعه  یا پراکندگی با نظارتی یکپارچه

ادامه‌ حرکت‌ سازمانها به‌ سوی‌ و تحقیق‌ و توسعه‌  جهانی‌ و پیوستن‌ به‌ جمع‌ سازمانها و بنگاههای‌ پیشرو در زمینه‌  فعالیتهای‌ نو آورانه‌ و فرامرزی‌، سازمانهای‌ بین‌ المللی‌  را بر آن‌ داشت‌ تا ساختارداخلی‌ و مکانیسم‌ درون‌ سازمانی‌ خود را نیز تحت‌ بررسی‌ مجدد قرار دهند تا راه‌ را هر چه‌ بیشتربرای‌ انتقال‌ و جابجایی‌ سرمایه‌ دانشی‌ آسان‌ سازند.

این‌ ساختار جدید می‌بایست‌ به‌ صورتی‌ طراحی‌ می‌شد تا علاوه‌ بر اینکه‌ به‌ سرعت‌ تبدیل‌سرمایه‌ دانشی‌ به‌ محصول‌ قابل‌ عرضه‌ به‌ بازار بیافزاید به‌ تعادل‌ متقابل‌ بین‌ بازارها و مراکز تولیدسرمایه‌ دانشی‌ نیز کمک‌ کند.

در اواسط‌ دهه‌ 90 میلادی‌ سازمانها و بنگاههای‌ تجاری‌ و اقتصادی‌ شروع‌ به‌ تجدید  بنا وسروسامان‌ دادن‌ به‌ فعالیتهای‌ نظارتی‌ خود کردند آنها تلاش‌ می‌کردند با حفظ‌ استراتژی‌های‌منسجم‌ و یکپارچه‌ خود به‌ یافتن‌ بازارهای‌ مصرف‌ جدید و همچنین‌ تأسیس‌ واحدهای‌ R&D درکشورهایی‌ که‌ بازار بکر و دست‌ نخورده‌ای‌ داشتند اقدام‌ کنند که‌ البته‌ حتی‌ در زمان‌ سیستم‌های‌مدرن‌ ارتباطی‌ و انتقال‌ اطلاعات‌، مدیریت‌ و هماهنگی‌ تعداد زیادی‌ از واحدهای‌ R&D وپروژه‌های‌ پراکنده‌ در ورای‌ مرزها و فواصل‌ جغرافیایی‌ که‌  تفاوتهای‌ اجتماعی‌، فرهنگی‌ و ازهمه‌ مهم‌تر قوانین‌ و الزامات‌ قانونی‌ را  به‌ دنبال‌ داشت‌، کار چندان‌ ساده‌ای‌ نبود.

 

2-  انگیزه‌ها برای‌ بین‌ المللی‌ کردن‌ تحقیق‌ و توسعه‌

2-1- انگیزه‌های‌ محرک‌ برای‌ استقرار واحدهای‌ تحقیق‌ و توسعه‌ در  کشورهای‌ خارجی‌ ومعیارها برای‌ انتخاب‌ کشور مناسب‌:

 عوامل‌ متعددی‌ در ایجاد انگیزه‌ سازمانها و شرکت‌های‌ بین‌المللی‌ برای‌ تأسیس‌ R&D خارجی‌ موثر هستند که‌  از آن‌ جمله‌  می‌توان‌ به‌ موارد ذیل‌ اشاره‌ کرد:

·        شرکت‌های‌  چند ملیتی‌ به‌ دنبال‌  بازار مصرف‌ پویا  و رو به‌ رشد برای‌ استقرار فعالیتهای‌ نوآورانه‌خود هستند.

·        واحدهای‌ R&D می‌بایست‌  در مکانهایی‌ که‌ نزدیک‌ به‌ محل‌ خرید مشتری‌ باشد مستقر شود،جایی‌ که‌ در آن‌ حجم‌ گردش‌ نقدینگی‌ بالا و بازار  مصرف‌ قدرتمندی‌ وجود داشته‌ باشد.

·        نزدیکی‌ و در دسترس‌ بودن‌ منابع‌ و از همه‌ مهم‌تر قوانین‌ و شرایط‌ فرهنگی‌ و سیاسی‌  کشورمقصد از عواملی‌ است‌ که‌ باعث‌ تشویق‌ سازمانها برای‌ راه‌ اندازی‌ واحدهای‌ R&D می‌شود.

 

2-2- عوامل‌ تعیین‌ کننده‌ پیش برنده فعالیتهای‌ جهانی‌ سازی‌ تحقیق‌ و توسعه‌

·        تولید سرمایه‌ دانشی‌، موجب ارزش‌ افزوده‌ قابل‌ توجهی‌ می‌شود که‌ با ارزش‌ افزوده‌ حاصل‌ ازتولید و مونتاژ می‌تواند مقایسه‌ شود.

·        تقویت‌  پایه‌ها و زیر ساخت‌های‌ علمی‌ و فن‌ آورانه‌

·        انتشار آگاهی‌ و دانش‌ مشتری‌ محور و الگو برداری‌ از مصرف‌ کنندگان‌ در کشورهای‌ پیشرفته‌

·        اهتمام‌ به بین‌ المللی‌ کردن‌ R&D ‌ براساس تجزیه و تحلیل فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی برای‌ توزیع‌مناسب‌ سرمایه‌ دانشی‌  بین‌ موقعیت‌ها و مکانهای‌ مطلوب‌ .

با نگاهی‌ به‌ آمار و ارقام⁽¹⁾‌ مربوط‌ به‌ صنایع‌ و کسب‌ و کارهای‌ مختلف‌ فعال‌ در زمینه‌ R&D درمی‌یابیم‌ که‌ صنایعی‌ نظیر صنایع‌ شیمیایی‌ و دارویی‌، الکترونیک‌، IT به‌ علت‌  اهمیت‌ زیادسرمایه‌ دانشی‌  پیشرفت‌ بیشتری‌ در زمینه‌ R&D  در سطح بین المللی دارند و به‌ عکس‌ صنایع‌ وابسته‌ به‌مونتاژ که‌ فعالیتهای‌ تولیدی‌ جزو اصلی‌ ارزش‌ افزوده‌ آنها  است‌ (مانند صنایع‌ وابسته‌ به‌ اتومبیل‌)در این‌ مورد  ضعیف‌تر عمل‌ می‌کنند.

نهایتاً می‌توان گفت‌ افزایش‌ اهمیت‌ سرمایه‌ دانشی‌، بهبود تولید، تفکیک‌ خدمات‌ و تأثیر فناوری‌اطلاعات‌  از فاکتورهای‌ مهم‌ برای‌ پیشبرد فرآیند بین‌ المللی‌ کردن‌ R&D بوده‌ است‌.

4 ـ ساختارها برای‌ جهانی‌ سازی‌ R&D

4-1- بررسی‌ مدل‌های‌ عمومی‌ برای‌ جهانی‌ سازی‌ تحقیق‌ و توسعه‌

با بررسی‌های‌ به‌ عمل‌ آمده‌ ساختارهای پیشنهادی به واحدهای R&D با توجه به نوع سازمان بشرح زیر پیشنهاد می گردد.‌

 

ساختار نوع‌ 1

در این‌ مدل‌ سازمانها نیاز شدیدی‌ به‌ یک‌ R&D پیشرفته‌ دارند که‌ در کشور مبدا واقع‌ شده‌ وانگیزه‌ محرک‌ برای‌ تأسیس‌  R&D در کشور میزبان‌ وجود ندارد. در این‌ حالت‌ کشور مبدا ازتوانایی‌های‌ قوی‌ و پیشرفته‌ای‌ در زمینه‌ خاص‌ بهره‌مند است‌.

 

ساختار نوع‌ 2

در مدل‌ نوع‌ 2 شرکت‌ها متکی‌ به‌ فعالیتهای‌ بهبود کیفیت‌  هستند ولی‌ در یک‌ کشور کوچک‌ یا دریک‌  کشور بزرگ‌ که‌ توسعه‌ یافتگی‌  کمتری‌ در زمینه‌ به‌ خصوصی‌ از  R&D دارد واقع‌ شده‌اند.اینگونه‌ شرکت‌ها انگیزه‌ قوی‌  برای‌ استقرار واحدهای‌ تحقیقاتی‌ شان‌ در خارج‌ از کشور مبدادارند.

 

ساختار نوع‌ 3

در این‌ ساختار شرکت‌ زمینه‌ مناسبی‌ برای‌ استفاده‌ از بازارهای‌ مصرفی‌ مجاور تا بازارهایی‌ درسطح‌ جهانی‌ دارد تا بتواند با حضور در این‌ بازارها از منابع‌ آن‌ بهره‌مند شود و می‌تواند واحدهای‌تحقیقاتی‌ نوآورانه‌ خود را در کشور  مبدا تأسیس‌ کند.

 

 ساختار نوع‌ 4

در این‌ نوع‌ ساختار سازمان‌ با توجه‌ به‌ محدودیت‌ بازار مبدا و یا پیچیدگی‌ حاکم‌ بر بازار نیازی‌شدید برای‌ دسترسی‌ به‌ بازار خارجی‌ دارد  و این‌ سبب‌ می‌شود تا سازمان‌ با تفکیک‌ مرزهای‌جغرافیایی‌ و تخصیص‌ منابع‌ فعالیت‌های‌ موثری‌ را در خارج‌ عملی کند.

4-2- همکاری‌ واحدهای‌ پراکنده‌ در قالب‌ موسسات‌ یکپارچگی‌ فراملیتی‌:

پس‌ از آنکه‌  سازمانها و بنگاه‌های‌ اقتصادی‌ به‌ تأسیس‌ واحدهای‌  R&D در خارج‌ از کشور متبوع‌خود اقدام‌ کردند مدیریت‌ این‌ واحدها با یک‌ ساختار بسیار پیچیده‌  از نظر مدیریتی رو به‌ روشدند و این‌ سازمانها  را مجبور کرد تا  به‌ دنبال‌ مدل‌های‌ موثرتر و اقتصادی‌  برای‌ تحکیم‌، ساده‌سازی‌ و مدیریت‌ دارایی‌ ها و سرمایه‌های‌ بین‌ المللی‌ در فعالیتهای‌  R&D خود باشند و این‌استراتژی‌ منجر به‌ این‌ شد که‌  سازمانها و بنگاهای‌ اقتصادی‌ مراکز تولید سرمایه‌ دانشی‌ خود را به‌یک‌ مرکز عمده‌ شراکتی‌ تبدیل‌ کنند.

از عمده‌ عوامل‌ موثر بر این‌ تصمیمات‌ می‌توان‌ به‌ موارد زیر اشاره‌ کرد:

·        تعدادی‌ از سازمانهای‌ بین‌ المللی‌ ارزش‌  محور تلاش‌ خود را روی‌ هر چه‌ نزدیکتر کردن‌ مرکزتولید سرمایه‌ دانشی‌ به‌ مرکز  تولید ارزش‌  در درون‌ سازمان‌ متمرکز نمودند‌. بنابر‌این‌ مرکز تولیدارزش‌ می‌تواند با توجه‌ به‌ نوع‌ فعالیت‌ سازمان‌ و خط‌ مشی‌ و مدیریت‌  حاکم‌ تعریف‌ شود.

·        برخی‌ از کسب‌ و کارها نیز با تفکر قالب‌ نظارتی‌ خود سعی‌ در نزدیکی‌ هر چه‌ بیشتر فعالیتهای‌مرتبط‌ با نوآوری‌ خود به‌ دفتر  و واحد نظارتی‌ سازمان‌ دارند.

 

نتیجه گیری ‌:

مرکزیت‌ زدایی‌  و  فراملیتی‌ کردن‌ موقعیت‌ جغرافیایی‌  بنگاهای‌ بین‌ المللی‌ یک‌ پدیده‌ رو به‌ رشداست‌ و با توجه‌ به‌ جهانی‌ شدن‌ بازارها میزان‌ گرایش‌ سازمانها به‌ این‌ قضیه‌ به‌ طور فزاینده ای‌ رو به‌افزایش‌ است‌ قطعاً عوامل‌ بسیاری‌ بنگاههای‌ اقتصادی‌ را بر آن‌ می‌دارد تا فعالیتهای‌  R&D ونوآورانه‌ خود را تغییر مکان‌ دهند که‌ از آن‌ جمله‌ می‌توان‌ به‌ میزان‌ دسترسی‌ به‌ کشور میزبان‌،اقتصاد خارجی‌، نزدیکی‌ مشتریان‌ و تامین‌ کنندگان‌ زیر بناهای‌ علمی‌ و تکنولوژی‌ اشاره کرد. شرایط‌دیگری‌ که‌ شرکتها را برای‌ رسیدن‌ به‌ این‌ منظور محدود می‌کند،انتخاب‌استراتژی‌ مناسب‌ برای‌ توزیع‌ فعالیتهای‌ تحقیقی‌ توسعه‌ محورشان‌ است‌ که‌ دسترسی‌ به‌نیروی‌ کار و تطابق‌ تولیدات‌ با وضعیت‌  کشور میزبان‌ از آن‌ جمله‌ است‌.

 

زیر نویس:

1) Database on International R&D Investments Statistics (INTERIS) and ISI Database on International Research and Innovation Activities (ISI-DORIA)

 

منابع:

1)  GLOBALIZATION OF R&D AND DEVELOPING COUNTRIES |Proceedings of the Expert Meeting

Geneva |24-26 January 2005 |UNITED NATIONS CONFERENCE ON TRADE AND DEVELOPMENT

2) U.S.-CHINA TRADE AND INVESTMENT: IMPACT ONKEY MANUFACTURING AND INDUSTRIAL SECTORS | FIELD HEARING IN AKRON| OHIO | SEPTEMBER 23| 2004 | U.S.-China Economic and Security Review Commission

3) Industrial Development Report 2002/2003 | Competing through Innovation and Learning| United Nations Industrial Development Organization