چالش توسعه

غلامحسین دوانی

ایران پس از دوران صفویه به چنگ خوان یغمای قاجار افتاد و سیطره بیش از پنجاه سال سلطنت قاجار باعث فروپاشی و انحطاط ایران در آستانه دوره رنسانس و پیشرفت اروپا شد. علت عقب افتادگی ایران را بسیاری از محققان و مورخان به کرات نوشته‏اند. از خیانت دولتمردان تا توطئه خارجیان، فقدان فرهنگ اجتماعی و... اما آنچه مهم تر از سایر مسائل بود صعود چوپانان، راهزنان کوهستانی به پادشاهی کشوری که روزگاری امپراطوری محسوب می‏شد بود که ایران را به پاره کشوری تبدیل کرد که هر پاره آن مثل جگرگوشه‏ای که از بین برود به تصاحب بیگانگان درآمد و از این جهت لکه ننگی بر دامان قاجار نشست که هیچگاه پاک نخواهد شد. فارغ از گفته‏ها و مدارک و مستنداتی که درباره هرزگی، بی‏بندوباری و تاریکخانه‏های سیاسی و اقتصادی قاجار گفته می‏شود. سند ذیل حکایت گویای کشورداری در دوره‏ای است که اسب توسعه و پیشرفت در ممالک اروپائی چهارنعله به سوی اصلاحات می‏رفت. ارقام بودجه سال 1286 به نقل از کتاب «امیرکبیر» نوشته زنده‏یاد فریدون آدمیت به شرح ذیل بوده است:

ارقام درآمد خالص نقدی ایالات که پس از کسر مخارج ایالتی به خزانه پرداخت گردیده است:

«ارقام خرج»

تدقیق در ارقام فوق نشان می‏دهد که جبره و مواجب کارکنان اصطبل و مهتران (بخوانید بودجه اصطبل – ردیف 7) –3/6  برابر بودجه کارکنان عدلیه (دیوانخانه) بوده و مجموع بودجه ردیفهای
(7و13) یعنی بودجه اصطبل و دلقکهای شاه رویهم 27.180 تومان و در مقابل بودجه عدلیه 2.746 تومان و یا به تعبیری ده درصد بودجه «اصطبل و مهتران» بوده، چرا که دلقکهای شاه هم دست کمی از ابواب اصطبل نداشته‏اند! با بررسی اجمالی این ارقام می‏توان انتظار داشت که وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن روزگار چگونه باید بوده باشد و چرا نابسامانی و بی امنیتی همیشه گریبانگیر مردم ستمدیده ایران بوده است. در دورانی که میرابو، لاوازیه، منتیسکو، لامارتین و ماکسیم گورکی حاصل اندیشه و اراده انسانها در دنیای در حال توسعه بودند حاصل دسترنج مردم ایران را اشراف و اعیان و اصطبل و دلقکها به باد فنا می‏دادند و همین توجه خاص به اصطبل و دلقکهای اعلیحضرت سرانجام دودمان قاجار را به باد فنا داد فاعتبروا یا اولی‏الابصار.