مقاله پژوهشی
مجله
علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
جلد چهارم،
شماره دوم، بهار 1384
همهگیرشناسی
اختلالات روانی در معلمان آموزش و پرورش
استثنایی شهر کرمان سال 1381-1380
حسن
ضیاءالدینی*، عبدالرضا رجایی‌نژاد
دریافت: 21/3/1383 بازنگری: 9/12/1383 پذیرش: 24/1/1384
خلاصه
سابقه و هدف:
آموزش کودکان استثنایی (کودکانی که نوع ناتوانی جسمی و ذهنی مداوم دارند) امری
پراسترس است و می‌تواند باعث
فرسودگی شغلی معلمان شود. هدف این مطالعه
ارزیابی فراوانی اختلالات روانی در معلمان کودکان استثنایی شهر کرمان می‌باشد.
مواد و روش‌ها: این مطالعه توصیفی- مقطعی با نمونه‌گیری سرشماری بین معلمان کودکان استثنایی شهر کرمان در سال تحصیلی 1381-1380 طراحی شد. به منظور ارزیابی اختلالات روانی از پرسش‌نامه
SCL-90-R استفاده شد و
از 235 نفر معلم مدارس استثنایی، 215
نفر پرسش‌نامه را تکمیل و مورد بررسی قرار گرفتند (درصد پاسخگویی 4/91 درصد).
یافته‌ها: نتایج حاصل از این مطالعه،
اختلال روانی را در سه سطح در بین نمونه‌ها به شرح زیر نشان داد: خفیف 1/38 درصد، متوسط 3/3 درصد و شدید
4/1 درصد. افسردگی شایع‌ترین اختلال در
هر دو جنس (1/86 درصد) و عقاید پارانوییدی
کمترین شیوع را داشت (9/33 درصد). اختلاف معنی‌داری بین جنسیت، وضعیت تأهل و دیگر متغیرهای زمینه‌‍ای در مورد اختلالات روانی وجود نداشت.
ضریب کلی علایم مرضی (GSI) در معلمان زن و
مرد تفاوتی نداشت.
نتیجه‌گیری: مقایسه یافته‌های فوق با شیوع اختلالات روانی در دیگر نمونه‌های بررسی شده نشان دهنده لزوم توجه به
بهداشت روانی این گروه از معلمان است.
واژه‌های کلیدی: همهگیرشناسی، اختلالات روانی، معلمان کودکان استثنایی، کرمان
مقدمه
اغلب مطالعات همهگیرشناسی
اختلالات روانی در کشور ما معدود و
محدود می‌باشند. میزان
شیوع اختلالات در این نوع مطالعات بین 9/11 تا
9/26 درصد گزارش شده است [8].
اولین مطالعه گسترده‌ای که در این
زمینه انجام شده، بررسی وضعیت
سلامت روان افراد در ایران در سال 1378 می‌باشد. شیوع اختلالات روانی در شهر تهران 5/21 درصد و
در کل کشور 21 درصد به دست آمد [11، 10].
دومین مطالعه گسترده همهگیرشناسی اختلالات روانی در ایران در سال 1380 انجام شد که
شیوع انواع اختلالات روانی در
این مطالعه 1/17 درصد گزارش شده که این
شیوع در زنان 4/23 درصد و در مردان 86/10 درصد بوده است [8].
طبق گزارش طرح کشوری بهداشت روانی سال 1371، 6/1 درصد جمعیت بالای 15 سال دچار بیماری‌های شدید روانی
و 3/15 درصد دارای اختلال خفیف روانی بودند. در مناطق مختلف براساس متغیرهای مختلف میزان شیوع بین 87/11 درصد تا
53/77 درصد متغیر بوده است [1،5].
بررسی میزان شیوع اختلالات روانی در میان معلمان شهر کرمان شیوع لحظه‌ای 5/28 درصد را برآورد کرده است [7]. با
توجه به این که بر اساس
نظر یونسکو که حدود 10 تا 15 درصد کودکان لازم‌التعلیم هر کشور استثنایی هستند، لزوم برنامه‌ریزی
ویژه معلمان آموزش دیده که می‌توانند
راحت‌تر با مشکلات شغلی کنار آیند، شیوه‌های تربیتی خاصی را می‌طلبد [2]. معلمان کودکان استثنایی با
توجه به شرایط خاص آموزشی، ارتباط با عادات و هیجان‌های نابهنجار، ناتوانایی‌های کودکان، بهبود کند فرایند
یادگیری دچار استرس می‌شدند [13]. آموزش کافی و مناسب در مورد رفتار، هیجان‌ها، ناتوانایی‌های مددجوها می‌تواند در کاهش استرس شغلی آموزش دهندگان
موثر باشد، نگرش مثبت معلمان نسبت به شغل همراه با حمایت‌های کافی نیز باعث کاهش استرس می‌شود [15].
کار با دانش‌آموزان
استثنایی با اختلالات خفیف‌تر، مقبولیت بیشتری داشته تا با دانش‌آموزان با اختلال بیشتر، نداشتن دانش
کافی، احساس تحمیل شدن شغل،
همراه با اضطراب بیشتر در این معلمان گزارش شده است [17]. مطالعه دیگری نگرش منفی معلمان موسیقی و ورزش را در مدارس استثنایی به ترتیب نسبت به اختلالات هیجانی و
اختلالات فیزیکی دانش‌آموزان نشان داد
[19]. اندازه‌گیری مهارت‌های اجتماعی و شناخت مشکلات رفتاری معلمان با شیوه‌های مناسب می‌تواند
باعث کاهش استرس شغلی شود [18]، در
صورت عدم مهارت لازم، نبودن پشتیبانی مؤثر،
شرایط خاص شغلی، عدم شناخت نسبت به چرایی کندی پیشرفت دانش‌آموزان و احساس بیهودگی و عدم لذت از محیط کاری سرخوردگی در آن‌ها ایجاد می‌کند [20]. با توجه به وضعیت پیش گفته شده هدف مطالعه حاضر، شناخت ویژگی‌های مطالعه بهداشت
روانی این گروه از معلمان می‌باشد که این شناخت و
اعلام باعث ایجاد حساسیت بیشتر در تصمیم‌گیران نسبت به آن‌ها
خواهد شد.
مواد و روش‌ها
این مطالعه به صورت توصیفی- مقطعی و به شکل
سرشماری در سال تحصیلی 1381-1380 انجام
شد. ابزار مورد پژوهش آزمون SCL-90-R که استاندارد
شده بود، می‌باشد [3،4]. پرسش‌نامه بین 235 نفر
(کل جامعه مورد مطالعه) توزیع شد، 215 پرسش‌نامه بعد از تکمیل عودت داده شد که قابل آنالیز
بود. 20 پرسش‌نامه یا کامل نشده یا ناقص جواب داده شده بود. به منظور تجزیه و تحلیل آماری از نرم‌افزارEpiinfo-6 با به کار بردن آمارهای توصیفی از قبیل آزمون‌های آماری
t-test و مجذور کای استفاده
شد. داده‌ها با 05/0p<
معنی‌دار فرض شدند.
نتایج
از مجموع 215 نفر 56 نفر (26 درصد) مرد و 159 نفر (7/63
درصد) زن بودند. بیشترین فراوانی سنی را 29-20 ساله‌ها داشتند که بالغ بر 137 نفر (3/67 درصد) بودند، 66 نفر
39-30 ساله، فقط 12 نفر بالای 40 سال بودند. از نظر تحصیلات 134 نفر (3/62 درصد)
فوق دیپلم، 76 نفر (3/35 درصد) لیسانس و 5 نفر (3/2 درصد) فوق لیسانس بودند. از کل
جمعیت مورد مطالعه 2/70 درصد متأهل و بقیه مجرد بودند. بیشترین و کمترین تعداد
دانش‌آموزان به ترتیب کودکان
عقب‌مانده ذهنی (6/51 درصد) و نابینایان (3/9 درصد) بودند. در ضمن توزیع فراوانی معلمان براساس رشته تحصیلی نشان دهنده این است
که بیشتر افراد مورد مطالعه (3/36 درصد) در رشته عقب ماندگی ذهنی و کمترین تعداد
در رشته علوم تربیتی (5/0 درصد) تحصیل کرده‌اند.
در تجزیه و تحلیل شاخه‌های
SCL-90-R افسردگی شایع‌ترین اختلال روانی (1/86 درصد) و افکار پارانوییدی کمترین شیوع افسردگی (9/33 درصد) را در میان معلمان آموزش استثنایی داشت (باستثنای سئوالات
اضافی) (جدول 1).
جدول 1: تفکیک مقیاس‌های افراد مورد مطالعه براساس دستورالعمل SCL-90-R (اعداد بر حسب درصد)
شدت بیماری
نوع اختلال
|
سالم
|
مرزی
|
بیمار
|
بشدت بیمار
|
شکایات
جسمانی
|
2/17
|
1/52
|
27
|
7/3
|
وسواس
و اجبار
|
7/44
|
2/31
|
9/20
|
3/3
|
حساسیت
در روابط متقابل
|
53
|
34
|
1/12
|
9/0
|
افسردگی
|
14
|
7/44
|
7/37
|
7/3
|
اضطراب
|
2/17
|
8/42
|
8/35
|
2/4
|
پرخاشگری
|
8/15
|
8/49
|
27
|
4/7
|
ترس
مرضی
|
1/52
|
9/41
|
7/4
|
4/1
|
افکار
پارانویید
|
66
|
5/26
|
6
|
4/1
|
روانپریشی
|
7/50
|
7/23
|
7/23
|
9/1
|
سئوالات
اضافی
|
14
|
4/34
|
9/41
|
8/9
|
GSI
|
2/57
|
1/38
|
3/3
|
4/1
|
در زنان و مردان به تفکیک جنس نیز افسردگی و افکار پارانوییدی
بیشترین و کمترین شیوع را داشته‌اند.
با استفاده از آزمون مجذور کای بین
شدت انواع اختلالات روانی و کلیه متغیرها شامل جنس، میزان تحصیلات، رشته تحصیلی، سن،
وضعیت تأهل و نوع اختلال کودکان تحت آموزش بررسی صورت گرفت که به جز در
مواردی که ذکر می‌شود اختلاف معنی‌دار آماری وجود نداشت. ارتباط معنی‌داری بین پرخاشگری و رشته تحصیلی وجود
داشت گرچه تعداد نمونه‌ها در برخی رشته‌ها کم بود، اما نتایج نشان داد،
آموزگارانی که در رشته روانشناسی و پرستاری کار می‌کنند بالاترین شاخص‌های
پرخاشگری را دارند (جدول 2).
جدول 2: توزیع
فراوانی نمونه‌های مورد مطالعه بر حسب پرخاشگری و رشته
تحصیل (اعداد بر حسب درصد)
|
رشته تحصیل
شدت بیماری
|
گفتار درمانی
|
علوم تربیتی
|
پرستاری
|
روانشناسی
|
علوم اجتماعی
|
آموزش ابتدایی
|
ناشنوا
|
نابینا
|
عقب مانده
ذهنی
|
|
سالم
|
0
|
100
|
0
|
8/4
|
2/18
|
9/21
|
9/13
|
5/9
|
5/20
|
|
مرزی
|
100
|
0
|
70
|
9/42
|
4/36
|
6/40
|
2/47
|
7/66
|
8/48
|
|
بیمار
|
0
|
0
|
10
|
8/23
|
4/36
|
3/31
|
1/36
|
8/23
|
5/25
|
|
به شدت بیمار
|
0
|
0
|
20
|
6/28
|
1/9
|
3/6
|
8/2
|
0
|
2/5
|
|
جمع سطح‌اختلال
|
100
|
0
|
100
|
3/95
|
9/81
|
2/78
|
1/86
|
5/90
|
3/79
|
ارتباط معنی‌داری
بین پرخاشگری و رشته تحصیلی با 0001/0p< به دست آمد. افراد مورد مطالعه در رشته پرستاری و گفتار
درمانی دارای بیشترین درصد از
پرخاشگری بودند و سپس
روانشناسی با 3/95 درصد در رتبه دوم قرار گرفت و کمترین درصد مربوط به آموزش
ابتدایی وعقب مانده ذهنی می‌باشد؛ در رشته علوم تربیتی همه افراد سالم
بودند و جالب این که
در هر 9 رشته بیشترین درصد مربوط به پرخاشگری در حد مرزی بوده ، که در این مورد
بیش از همه رشته نابینا و سپس عقب مانده ذهنی دچار پرخاشگری مرزی بودند (به ترتیب
7/66 درصد و 8/48
درصد).
تأهل
بر شدت شکایات جسمانی و شاخص وسواس و اجبار تأثیر داشت (جدول 3 و4).
جدول 3: توزیع فراوانی نمونه‌های مورد مطالعه بر حسب
شکایات جسمانی و
وضعیت تأهل
وضعیت
تأهل
فراوانی
|
متأهل
|
مجرد
|
|
|
تعداد
|
درصد
|
تعداد
|
درصد
|
|
|
شدت بیماری
|
|
|
سالم
|
26
|
2/17
|
11
|
2/17
|
|
|
مرزی
|
68
|
45
|
44
|
8/68
|
|
|
بیمار
|
49
|
5/32
|
9
|
1/14
|
|
|
بیمار شدید
|
8
|
3/5
|
0
|
0
|
|
|
جمع
|
151
|
100
|
64
|
100
|
|
c2=88/13 DF=3
بین شکایات جسمانی با وضعیت تأهل ارتباط معنی‌دار وجود دارد (01/0p<)
جدول 4: توزیع فراوانی نمونه‌های مورد مطالعه بر حسب
وسواس
و اجبار و وضعیت تأهل
وضعیت تأهل
فراوانی
|
متأهل
|
مجرد
|
|
|
تعداد
|
درصد
|
تعداد
|
درصد
|
|
|
شدت بیماری
|
|
|
سالم
|
58
|
4/38
|
38
|
4/59
|
|
|
مرزی
|
48
|
8/31
|
18
|
1/28
|
|
|
بیمار
|
37
|
5/24
|
8
|
5/12
|
|
|
بیمار شدید
|
8
|
3/5
|
0
|
0
|
|
|
جمع
|
151
|
100
|
64
|
100
|
|
c2=2/11 DF=3
بین شدت بیماری وسواس و اجبار با وضعیت تأهل اختلاف معنی‌دار وجود دارد (01/0p<)
شاخص کلی علایم مرضی (GSI) بین زن و مرد
با استفاده از آزمون t-test تفاوت آماری
معنی‌داری را نشان نداد.
بحث
هدف اصلی این مطالعه برآورد شیوع اختلالات روانی در معلمان
مدارس استثنایی شهر کرمان بوده است. مقایسه نتایج این مطالعه با نتایج بررسی‌های قبلی شیوع اختلالات روانی در جامعه
ایرانی نشان دهنده تأثیر احتمالی استرس‌های شغلی در این گروه از
معلمان می‌باشد. جنکینز و
همکاران نسبت 5/19 درصد
اختلال روانپزشکی را در زنان و 5/12 درصد در مردان گزارش کردند [21]. هودی آمنت و
همکاران اختلال روانپزشکی را 19 درصد در سال 1983 و 5/28 درصد در سال 1977 در
افراد 18 تا 64 ساله نشان دادند [14]. ماریام و
همکاران میزان شیوع در نمونه‌های
مراکز بهداشتی درمانی مالزی را 29 درصد [16]، ماک‌کنل در
ایرلند شمالی اختلال روانی را که نیاز به درمان داشتند 2/12 درصد ذکر کرده است. [17].
برای اولین مرتبه در ایران (شیراز) از
سال 1342 با مطالعه باش
مطالعات همهگیرشناسی
روانپزشکی در جمعیت‌های محدود و به تعداد معدودی انجام شده است [12]. مطالعات جامع‌تر دیگری از قبیل طرح
کشوری بهداشت روانی (سال 1371) که 6/1 درصد جمعیت مورد مطالعه اختلال
شدید و 3/15 اختلال
خفیف جمعیت را نشان دادند [1] در زمان‌های بعدی
انجام شد. در مطالعات نور بالا
و همکاران و هم‌چنین محمدی و همکاران
نیز نسبت 21 و 10/17 درصد در نمونه کشوری اختلال روانی داشته‌اند [8،10،11].
در مجموع میزان
شیوع اختلالات در مطالعات انجام شده تاکنون بین 9/26-9/11 درصد گزارش شده است [5،8] و
بالاخره شیوع لحظه‌ای اختلال روانی
در میان معلمان شهر کرمان
5/28 درصد برآورد شده است [7]. با
توجه به این که در نتایج مطالعات مختلف اختلاف وجود دارد که این می‌تواند احتمالاً ناشی
از بافت فرهنگی و اجتماعی نمونه‌ها
با مؤلفه‌های روانشناختی متفاوت باشد، شیوع اختلالات در زنان و
مناطق شهری بیشتر گزارش شده که مسئله استرس‌های
محیطی و شغلی و اسلوب زندگی شهری را می‌توان
مطرح نمود [4،8،9]. در مطالعه حاضر
5/42 درصد از زنان و مردان درجاتی از اختلال روانی را داشته‌اند که تقریباً
بالاتر از نتایج تمام مطالعات انجام شده قبلی است، فقط
در یک مورد، برای دختران دانش‌آموز بی‌سرپرست بالای 15 ساله کانون‌های
شبانه‌روزی کرمان اختلال روانی بیشتری گزارش
شده است (3/90 درصد) که دور از انتظار نبوده است [6]. در مطالعه ما تفاوت معنی‌داری بین زنان و مردان از نظر اختلالات روانی نبوده است، به علاوه با توجه به اینکه افسردگی بیشترین و افکار پارانوییدی
کمترین درصد را داشته است با مطالعات قبلی متفاوت بوده است.
با توجه به نتایج این مطالعه مشخص می‌شود که درصد بالایی از معلمان مدارس استثنایی نیازمند خدمات بهداشت و
روان هستند. در جهت کمک به این گروه با توجه به ماهیت آموزش و
پرورش استثنایی، لازم
است افراد با مهارت‌ها
و آموزش‌های ویژه‌ای روش کنار
آمدن با رفتارها| هیجان‌ها
و ناتوانایی‌های نیازمندان به آموزش را جهت کاهش استرس شغلی بیاموزند. از طرفی
متناسب با شغل افراد زمینه‌های افزایش نگرش مثبت را در آن‌ها فراهم نمود.
منابع
[1] اداره
کل مبارزه با بیماری‌ها.
طرح کشوری بهداشت روانی. تهران، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، 1371 صفحات:30-25. (نویسندگان ذکر نشده‌اند)
[2]
افروز غ:
مصاحبه و مشاوره با والدین کودکان استثنایی.
انتشارات انجمن اولیاء و مربیان ایران،
1375، صفحات:
24-9.
[3] باقری س‌ع:
بررسی همهگیرشناسی
اختلالات روانی در مناطق روستایی میبد یزد. فصلنامه اندیشه و رفتار (293)، سال اول، 1372، صفحات: 39-32.
[4] پالاهنگ ح، نصر م، براهنی م، شاه‌محمدی د: بررسی همهگیرشناسی اختلالات روانی در شهر
کاشان. مجله اندیشه و رفتار 1375. شماره 4، صفحات: 27-19.
[5] تارزی ه: بررسی میزان شیوع اختلالات روانی در
دانشجویان ورودی سال 75، دانشگاه علوم پزشکی کرمان براساس تست
SCL-90-R. پایاننامه، دکتری عمومی پزشکی دانشگاه علوم
پزشکی کرمان، 1376.
[6] غفاری ع، پویا ف، وحدتی م: اختلالات روانی در دختران بالای 15 سال
ساکن مراکز حمایتی شهر کرمان در سال 1380. مجله علوم پزشکی رفسنجان، شماره دوم، 1383،
صفحات: 93-88.
[7] کیافر ف، خردمند ح: بررسی میزان شیوع اختلالات روانی در
معلمان شهر کرمان در پاییز
1377. پایاننامه
دکتری عمومی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان، 1377.
[8] محمدی م‌ر و همکاران: همهگیرشناسی اختلالات روانپزشکی در ایران
سال 1380. مجله حکیم دوره 6 شماره 1، 1382، صفحات:
[9] نوربالا اع، محمدی ک، باقری‌یزدی س‌ع:
بررسی شیوع اختلالهای روانپزشکی در شهر تهران. مجله حکیم، شماره 4، 1378، صفحات:
23-212.
[10] نوربالا اع، محمدی ک، باقری‌یزدی س‌ع، یاسمی
م: نگاهی
بر سیمای سلامت روان. صفحه: 33.
وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی انتشارات هلال احمر، 1381، صفحه: 33
[11] نوربالا اع، محمدی ک، باقری‌یزدی س‌ع،
یاسمی م: بررسی
وضعیت سلامت روان در افراد 15 سال و بالاتر در جمهوری اسلامی ایران. مجله حکیم، شماره 1، 1381، صفحات: 10-1.
[12]
Bash KW: A psychiatric study of the city of Shiraz. Paper presented at WPA.
International symposium of epidemiological studies in psychiatry| Tehran Iran|
1964.
[13] Fimian MJ| Pierson D| Mc Hardy R: Occupational stress reported
by teachers of learning disabled and nonlearning disabled handicapped students.
J Learn Disabel.| 1986; 19(3): 154-8.
[14] Hodiamont PP| Rijnders CA| Mulder J| Furer JW: Psychiatric
disorders in Dutch Health Area: a repeated cross – sectional survey. J
Affect Disord.| 2005; 84(1): 77-83.
[15] Keith K| Ross E: Attitudes of a group of primary school
teachers towards the educational inclusion of hearing-impaired learners in
regular classrooms. S Afr J commun Disord.| 1998; 45: 39-50.
[16] Mariam T: Psychiatric morbidity in an urban general practice. Medical
J Malaysia.| 1994; 49: 242-6.
[17] Mc Connell P| Bebbington P| Mc Clelland R| Gillespie K|
Houghton S: Prevalence of psychiatric disorder and the need for psychiatric
care in Northern Ireland. Population study in District of Derry. Br J
Psychiatry.| 2002; 18| 1-214-9.
[18] Shahim S: Correlations between parents and teachers rating of
social skills for a group of developmentally disabled children in Iran. Psychol
Rep.| 1999; 85: (3Pt1): 863-6.
[19] Sideridis GD| Chandler JP: Comparison of attitudes of teachers
of physical and Musical education toward inclusion of children with
disabilities. Psycho Rep.| 1996; 78(3pt1): 768-70.
[20] Stansfield SA| Marmot MG: Social class and minor psychiatric
disorder in British Civil Servants: a validated screening survey using the General
Health Questionnaire. Psychol Med.| 1992; 22(3): 739-49.
[21] Jenkens R| Lewis GP| Brugha T| Farrell M| Gill B| Meltzer H:
The national psychiatric morbidity surveys of Great Britan – initial finding
from the house hold survey. Psychol Med.| 1996; 27; 775-89.
Epidemiology
of the Prevalence Study of Psychiatric Disorders in the Teachers of Exceptional
Education Department in Kerman in the Year 2001-2002
H. Ziaadini
MD1*| AR. Rajaeenejad GP2
1- Associated
Pofessor of Psychiatry| University of Medical Sciences| Kerman| Iran.
2- General
Physician| University of Medical Sciences| Kerman| Iran.
Background:
The education of exceptional children (the children who are physically or
mentally handicapped) is stressful| and could be the cause of teacher’s burn
out. The aim of this study was to evaluate the prevalence of psychiatric
disorders in exceptional school teachers in Kerman city in the year 2001-2002.
Materials
and Methods: This cross-sectional study was designed with census sampling in
exceptional schools teachers in Kerman city in the year 2001-2002. Data
collection form was symptom-checklist-90-Revised questioner (SCL-90-R). The
total number of sample were 235| but only 215 questioners were completed and
was analyzed (respondent rate was 91.4%).
Results:
The result of this study indicated psychiatric disorders in 3 levels as shown
below. Mild 38.1%| moderate 3.3%| severe 1.4%. Depression was the most frequent
disorder in both sexes (86.1%)| paranoid ideation was the least (33.9%). There
were not any significant differences between sex and marital status or other
background factors in psychiatric disorders according to SCL-90-R index. There was no difference
according to GSI index (Global severity index ) between females and males.
Conclusion:
Comparison between the above results and other studies suggest the necessity of
more attention in mental health among this group.
Key words:
Epidemiology| Psychiatric disorders| Exceptional pupils teachers| Kerman
*
Corresponding author| Tel: (0341)2111006| Fax:(0341)2110931|
E-mail: ziyaadini@yahoo.com
Journal
of Rafsanjan University of Medical Sciences and Health Services| 2005| 4(2):
103-109