عنوان مقاله : مطالعات مهار سیلاب و ساماندهی رودخانه قمرود در محدوده شهر قم
تهیه کننده : رضا قلی کاظمی زاد
محل کار : شرکت آب منطقه ای قم

مقدمه
رودخانه قمرود از زمره رودخانه های فصلی کشور است که از کوههای گلپایگان ، خمین سرچشمه گرفته و پس از گذر از چندین شهر و روستای بزرگ و کوچک وارد شهر قم شده و به دریاچه نمک می ریزد نقش این رودخانه در حیات کشاورزی و صنعتی مناطقی که از آن عبور می نماید بسیار برجسته است . سدهای 15 خرداد و گلپایگان و بندهای 19 دی و جنگل از جمله تأسیسات مهمی هستند که بر روی این رودخانه احداث شده اند . همچنین دو ایستگاه آبسنجی دودهک در نزدیکی سد 15 خرداد  و شادآباد در نزدیکی شهر قم کار اندازه گیری حجم آب ورودی را انجام می دهند. رودخانه ها ومسیلهای زیادی در طول مسیر رودخانه قمرود به آن ملحق می شوند که از جمله آنها می توان به رودخانه های در بند ، خوانسار ، خمین ، شور ، قره سو ، زاغه و … اشاره نمود . از ویژگیهای برجسته این رودخانه وجود روستاهای بسیار زیاد در حاشیه آن می باشد و به همین دلیل بسیاری از تحولات اجتماعی و دگرگونیهای اقتصادی بستگی به این رودخانه داشته است .

وضعیت رودخانه در داخل شهر قم
رودخانه قمرود که از وسط شهر قم عبود می نماید بعنوان یکی از ارکان شکل گیری شهر قم محسوب می گردد . به همین دلیل تمایل به توسعه شهر در امتداد آن وجود داشته  است . این رودخانه با حوزه آبریز به مساحت پانزده هزار کیلومتر مربع با قرارگرفتن درحوزه آبریز مرکزی که بخش وسیعی از مناطق خشک و کویری کشور را در بر می گیرد نوعاً در ردیف رودخانه های کم آب کشور قرار دارد . در عین حال علی رغم وجه غالب رژیم کم آبی ، وقوع سالهای پرآبی و استثنایی را نیز می توان در آن مشاهده نمود از این رو در مواقع بروز سیلابهای بزرگ آب گرفتگی در سطح خیابانها ومعابر عمومی شهر قم به وقوع پیوسته است .
در محدوده شهر قم حد فاصل پل اتوبان قم – کاشان تا بند 19 دی رودخانه قمرود بطول 14 کیلومتر از مرکز شهر عبور می نماید . در این بازه گلوگاه رودخانه محدوده پلهای ربانی تا شهید مصطفی خمینی می باشد که حداکثر جریان      قابل عبور حدود 256 متر مکعب برثانیه است که تقریباً متناظر با سیلاب 25 تا 50 ساله می باشد در حالی که با توجه به موقعیت رودخانه در داخل شهر و وجود مکانهای حساس از جمله مرقد مطهر حضرت معصومه ( س )‌و حوزه علمیه  در جوار آن حداقل می بایست جریان 427 متر مکعب برثانیه متناظر با سیلاب 200 ساله قابل عبور باشد .

بررسی عوامل نابسامانی و مشکلات رودخانه قمرود در محدوده شهر قم
بررسی های ریخت شناسی رودخانه و عکسهای هوایی منطقه بیانگر این است که عرض رودخانه در محدوده شهری قبل از توسعه شهر به شکل حاضر (حد فاصل سالهای 45-1340 ) بین 100 تا 300 متر بوده و عموماٌ شکل شریانی داشته است . اما امروزه به دلیل توسعه بی رویه و سریع شهر قم و کمبود اراضی رودخانه در عرضی بین 55 تا 140 متر محدود شده و بخش اعظمی از اراضی بستر آن با تغییر کاربری به اموری چون احداث خیابان . ساختمان . پارکینگ و .. اختصاص یافته است .             

در مجموع عوامل نابسامانی رودخانه قمرود را در محدوده شهری به شرح زیر می توان بیان نمود :
- کاهش عرض رودخانه و مجرای جریان .
- تغییر کاربری بستر رودخانه به کاربریهایی چون احداث خیابان . پارکینگ . بازار روز و ...
- ساخت پلهای متعدد با فاصله اندک از یکدیگر و بدون در نظر گرفتن اصول مهندسی رودخانه  .
- تخریب کناره های رودخانه و ایجاد رمپ هایی جهت دسترسی به بستر رودخانه .
- ساخت دیواره های غیراصولی در کناره رودخانه .
با توجه به عوامل نابسامانی رودخانه در محدوده شهری و بررسهای صورت گرفته . مشکلات رودخانه در این محدوده به شرح زیر است :
-کم بودن ظرفیت آبگذری رودخانه در برخی از بازه ها و بعضی از پلهای موجود در این محدوده .
- دخل وتصرف بستر رودخانه و انجام فعالیتهای غیرمجاز در بستر .
- پس زدگی آب در شرایط سیلاب و انحراف آن به داخل شهر ناشی از ساخت پلهای متعدد .
- قابلیت فرار سیلاب از محل رمپ های دسترسی و محدوده های حفاظت نشده .
- عدم ساماندهی کناره های فرسایش پذیر در حاشیه چپ رودخانه در بالادست پل راه آهن .

- ارائه راه حلهای پیشنهادی جهت مهار سیلاب و ساماندهی رودخانه قمرود در محدوده شهر قم
گزینه های مطرح برای مهار سیلاب و ساماندهی قمرود دربازه مطالعاتی و بالحاظ نمودن الگوی معماری وشهرسازی برای رودخانه در محدوده شهری به شرح زیر می باشند :

گزینه یک : انحراف کامل سیلاب 200 ساله از ابتدای شهر قم
راه حل پیشنهادی جهت مهارسیلاب رودخانه قمرود در این محدوده ، انحراف کامل رودخانه از ابتدای شهر از محل کوه               شاه جمال و عبور آن از مسیر کمربندی و اتصال مجدد آن به رودخانه درپایین دست شهر مطابق نقشه شماره یک می باشد . این مسیر انحرافی باید قادر باشد بده سیلاب با دوره بازگشت 200 سال را که معادل427 مترمکعب برثانیه است انتقال دهد . بدیهی است در این حالت با توجه به عدم عبور سیلاب از بخش عمده ای از بازه شهری ( حدفاصل محل انحراف تا پل اتوبان قم – کاشان به طول 10 کیلومتر ) ، دراین محدوده عملیات ساماندهی  رودخانه ( حد فاصل بند 19 دی تا محل انحراف به طول 5/3 کیلومتر ) نیاز است ضمن رعایت الگوی معماری رودخانه متناسب با محدوده شهری ، عملیات ساماندهی با هدف کنترل سیل نیز صورت پذیرد .

گزینه دو : انحراف بخشی از سیلاب از ابتدای شهر قم
دراین گزینه جهت مهار سیلاب قمرود در این محدوده ، انحراف مازاد سیلاب طراحی ( 200 ساله ) قابل عبور از داخل شهر و عبور از مسیر کمربندی ( عنوان شده درگزینه یک ) است . نظر به اینکه بده معادل سیلاب طراحی محدوده شهری 427 متر مکعب بر ثانیه و بده معادل ظرفیت آبگذری بازه شهری 256 متر مکعب بر ثانیه است ، لذا مسیر انحرافی دراین گزینه باید قادر باشد مازاد بده سیلاب طراحی قابل عبور از داخل شهر را که معادل 171 متر مکعب بر ثانیه می باشد از خود عبور دهد .

گزینه سه : احداث سد تاخیری در بالادست شهر قم .
این گزینه همانند گزینه دوم از طریق احداث یک سد تاخیری با حجم 28 میلیون متر مکعب در بالادست اجازه ورود جریانی بیش از بده قابل عبور(سیلاب با دوره بازگشت 50 ساله با بده معادل 256 متر مکعب بر ثانیه ) از محدوده شهر داده نمی شود .
نقشه شماره دو موقعیت مکانی احداث سد و بازه های نیازمند عملیات مهار سیلاب وساماندهی را نشان می دهد .

گزینه چهار  : احداث سد تاخیری در بالادست و انحراف کامل سیلاب 50 ساله از ابتدای شهر قم
درصورتیکه هدف انحراف تمامی سیلاب یا به عبارتی انحراف کامل رودخانه از داخل شهر باشد . گزینه دیگری که جهت مهار سیلاب می توان پیشنهاد داد ، استفاده از سد وکانال انحراف سیلاب بصورت توام با یکدیگر است . در این گزینه ازمجموع 427 متر مکعب بر ثانیه بده طراحی برای محدوده شهری 171 متر مکعب برثانیه توسط کانال انحراف منتقل می شود . بدیهی است در این حالت باتوجه به عدم عبورسیلاب از بخش عمده ای از بازه شهری (حدفاصل محل انحراف تا پل اتوبان قم – کاشان            به طول 10کیلومتر ) ، در این محدوده عملیات ساماندهی رودخانه فقط با هدف زیباسازی شهر انجام می گیرد .
نقشه شماره سه موقعیت احداث سد ، مسیر انحراف بخشی رودخانه و بازه های نیازمند عملیات مهار سیلاب و ساماندهی را                         نشان می دهد .

گزینه پنج : ایجاد امکان عبور ایمن سبیلاب طراحی از داخل رودخانه قمرود در محدوده شهر قم
در این گزینه با روش محدود سازی سیلاب از طریق احداث دیواره و خاکریز و تقویت برخی از دیواره های موجود وبهسازی مجرای جریان ، اجازه عبور سیلاب طراحی دویست ساله معادل 427 متر معکب بر ثانیه با ایمنی مناسب ازداخل شهر داده می شود.
دراین گزینه در مجموع 9/16 کیلومتر از کناره های رودخانه قمرود نیازمند عملیات مهار سیل و ساماندهی می باشند  که علاوه بر کناره ها ، در 1/5 کیلومتر از بستر با انجام عملیاتی چون پاکسازی و اصلاح مقطع جریان ( سه مورد اصلاح پلهای ربانی ، بازار فدک و شهید مصطفی خمینی در محدوده شهری طبق نقشه های شماره چهار ) مشکل سیلاب رودخانه قابل حل است .

هزینه های اجرای گزینه ها
با توجه به شرح گزینه های پنجگانه ، هزینه هر یک از آنها طبق جدول شماره یک برآورد گردید.
جدول شماره یک : قسمتهای مختلف هزینه های اجرای گزینه ها

مقایسه فنی ، اقتصادی و زیست محیطی گزینه ها :
جهت انتخاب گزینه برتر اقدام به تعیین معیارهای فنی و زیست محیطی گردید و با توجه به گزینه های مختلف ،  امتیاز هر یک از گزینه ها طبق جدول شماره دو تعیین گردید .
جدول شماره دو : امتیاز گزینه های مختلف مهار سیلاب قمرود در معیارهای مختلف

در نهایت جهت حصول اطمینان کامل از نتایج بدست آمده ، با استفاده از نرم افزار Expert Choice آنالیز حساسیت در مورد وزنهای مختلف معیارهای در نظرگرفته شده انجام شد. نمودارها و منحنیهای متعددی مورد بررسی و ارزیابی قرارگرفتند . لازم بذکر است که نرم افزار مذکور بر اساس مقایسه نسبی معیارهای مختلف به آنها وزنی دهی می کند و تمامی امتیازات محاسبه شده .بین صفر و یک می باشند . به عبارت دیگر مجموع امتیازات نهائی محاسبه شده برای گزینه های مختلف   یک می باشد ..جهت انجام آنالیز حساسیت ، وزن معیارهای مختلف تغییر داده شدند تا تاثیر وزن یک معیار در نتیجه نهایی سنجیده شود . با توجه به جمیع موارد فوق ، ملاحظه گردید که گزینه های سه و پنج ( بویژه گزینه سه ) نسبت به سایر گزینه ها حساسیت کمتری دارند و در تمامی حالات ( وزنی دهی مختلف معیارها ) گزینه های برتر می باشند .

تعیین طرح نهائی مهار سیل رودخانه و ساماندهی محدوده شهری
با توجه به مجموع موارد ذکر شده ازلحاظ فنی . اقتصادی و زیست محیطی . براساس امتیازات نهائی (مطابق جدول دو ) می توان گفت که گزینه سه ، گزینه برتر مهار سیلاب قمرود است . اما با توجه به برگزاری جلسات متعدد کارشناسی   با ارگانهای مختلف استان و اتفاق نظر مبنی بر وجود محدودیتهای مالی و اعتباری  جهت تامین اعتبار احداث سد تاخیری که در این گزینه پیشنهاد شده است ، عملاٌ این گزینه با مشکلات تامین اعتبار مواجه است و در نتیجه ، گزینه بعدی   ( به جهت امتیاز نهایی ) که همان گزینه پنج می باشد به عنوان گزینه برتر مهارسیلاب معرفی می شود