شعر چیست معلم کیست؟

نعمت‏الله سعیدى

مى‏دانم که مقاله بى‏مقدمه نوشتن، حکایت‏دویدن بدون کفش است و عاشق شدن بدون‏کیسه زر. اما عجالتاً یک دیباچه طلب شماکه روزگار روزگار بى‏حوصله‏هاست وزمانه با هر چه از جنس درنگ در جنگ، به‏گمانم اوحدالدین مراغه‏اى گفته باشد:
دى بر سر هر مرده دو صد شیون بود
امروز یکى نیست که بر صد گرید
گفتم، که گفته باشم، هر چه پیش آمده راگفته‏ام، بدون مقدمه و مؤخره، به جاى آنچه‏شاید باید مى‏گفته‏ام. که اگر بدین منوال‏لاابالى گرى نکرده بودم و نمى‏کرده‏ام، ماکجا و اینکه »شعر چیست معلم کیست؟«بلکه تنبیه خاطرى باشد بر آنان که چنین‏عرصه و میدانى را بر چو من لنگ پریشان‏حالى خالى گذاشته‏اند که مى‏فرماید:
وَ لا عَلَى الْاَ عْرَجِ حَرَجُ (1)
و گرنه، از شعر گفتن چندان دشوار نیست واز »معلم« نوشتن. که حرف گفتنى از این دوبسیار است و نوشتنى - مگر آغاز سخن)که گویا به خیر گذشت!(. و آسان هم نیست،خاصه وقتى »شعر چیست« یک کفه ترازوباشد و »معلم کیست« کفه دیگر ترازو وخواسته باشى این دو را نسبت به هم و با هم‏بسنجى؛ آن هم وقتى شاهین ترازویت مرغ‏پریشان حالى باشد که یک دم یک جابندنمى‏شود و خو کرده باشد به ناله کشیدن؛که گفت:
ترازو آوریم غمها بسنجیم...

مى‏خواستم اول شعر را تعریف کنم و دوم،از نسبت معلم بگویم با شاعرى - آنچنانکه‏در طول این سالها، کم و بیش شنیده‏ام ودیده‏ام از او، وسوم، نمونه‏هایى از اشعار اورا بیاورم، براى ربط و بسط این دو. همین‏هاکتابچه‏اى شد در عرض هفته‏اى، که خدامى‏داند پس از چند بار پاکنویسى هم ازچرک‏نویسى در نیامد و نگرانم از اینکه‏مقاله‏اى درست و درمان هم به دست ندهد.دلم هم مى‏سوخت بر آن همه تقلّا و دست وپا زدن خود، که از خیرش بگذرم. گفتم مگرشما حوصله کنید و هر طور که خواسته‏ایدپاکنویسش... و عذر تقصیر حقیر را بپذیریدکه اگر نمکى هم ریخته‏ام و گاهى مى‏ریزم،اول بر دل سوخته خود مى‏ریزم، نه آنکه‏خداى ناکرده »شعر چیست؟« شوخى باشدو »معلم کیست؟« مجالى براى نمک ریختن،که وقتى گفته بودم:
بیا بنشین به بالینم که صبرم را سرآوردى
تو هم آنقدر شیرینى که شورش رادرآوردى
الغرض، وقتى یک »معلم کیست؟« پیش رودارى، طاقت نمى‏آورى که در »شعرچیست؟« بمانى، و وقتى نگفته‏اى »شاعرکیست؟« چیز چندانى از »معلم« نمى‏توانى‏بگویى؛ مگر آنکه عذر بخواهى از بابت این‏شاخه به آن شاخه کردن و مدد بگیرى ازنقل برخى از خاطرات خود با او و رخصت‏بدهى این نثر مسجع و مبدل و دل‏شکسته‏مانند »عین القضاتى« را که وقتى گفته بودم:
سیر بهار با خر مردم، نمى‏توان
راهب شدن بدون کلیسا، نمى‏شود

»معلم« آدمى‏ست که کم مانده بود، زنده‏زنده اسطوره شود. اولین بارى که او رادیدم، شب شعرى بود در مشهد. داشت ازانتهاى سالن به طرف تریبون مى‏رفت که‏شعر بخواند. یک برگ کاغذ یک دستش بودو یک شمشیر باید در دست دیگرش مى‏بودکه نبود! زیر چشمى بین جمعیت دنبال‏افراسیاب مى‏گشت و به جایگاه که رسید،همه ساکت شده بودند. مثنویش را که‏شروع کرد، هوس »کباده« و »میل«چرخاندن داشتم و تمام که کرد، دنبال قاتل»سیاوش« مى‏گشتم!
چند روز بعد، تعجب کردم که چطور تا چندهفته پیش چیز زیادى از او نشنیده‏ام؟ بعدهامتوجه شدم که او مشهورترین شاعرانقلاب است، و بسیارى از شاعران معتقدندکه معلم دو دوره قبل و بعد از ترانه سرایى‏دارد. از او در دامغان )یعنى شهر زادگاهش(افسانه‏هایى بر سر زبانهاست که مثلاًمى‏گویند: روزى از مسجد بیرون مى‏آید ومى‏بیند کفشهایش را برده‏اند. )شاید اگر»سهراب سپهرى« بود مى‏گفت: کفش‏هایم‏کو / چه کسى بود صدا زد سهراب /... بایدامشب بروم....( معلم که عصبانى شده فریادمى‏زند: کفش‏مان را بردند. پس از این... فتنه‏به پا خواهم کرد....
افسانه‏بافى مردم را مى‏گویم، درباره معلم.وگرنه مى‏دانم که این حکایت به کسانى‏دیگر هم در گذشته دور نسبت داده شده. یامى‏گویند: در دوران جوانى یک شب معلم‏چشمهایش را با پارچه مى‏بندد و در خلاف‏جهت جاده تهران مشهد - و از وسطخیابان - شروع مى‏کند به راه رفتن و چرخ‏زدن... فقط براى اینکه تقدیر را امتحان کند ومقام توکل را - نه بد و بیراه رانندگانى را که‏دست کم صد کیلومتر در ساعت سرعت‏دارند - و ببیند آیا...
اگر تیغ عالم بجنبد ز جاى
نبرّد رگى تا نخواهد خداى؟

معلم آدمى‏ست درست مثل شعرهایش؛متفاخر، مرموز و ساده، مهربان، پر انرژى،آرام ولى حیرت زده، دوست یا آشنا با هرکس که پا پیش بگذارد، غیرتى، طلب کار ازهمه و قانع بر هر چه، معتقد به مرام و...
مى‏گویند، دوست و رفیق زیاد دارد و باخیلى از بزرگان دیزى یک نفره خورده‏است. عجالتاً همین مقدار از »معلم کیست؟«کافیست. تا پراکنده‏اى چند هم بگویم ازشعر چیست؟

افلاطون مى‏گفت، این جهان سایه‏اى است ازآن جهان. ارسطو مى‏گفت، شعر کلامى‏ست‏موزون و مخیل و کار شاعر همان محاکات‏است. و اینها به کار شهروندان مدینه فاضله‏نمى‏آید و شهردار آنجا که فیلسوف است،نباید ویزاى ورود بدهد به شاعر جماعت.
»یونگ« مى‏گفت: شاعر پیامبر ضمیرناخودآگاه جمعى است )پیدا نکردم کجاچنین چیزى گفته. اگر او یا کس دیگرى‏نگفته باشد، من مى‏گویم!( فلوطین وپیروانش مى‏گفتند که »موزون« بودن یعنى:تکرار، توالى، تقارن، تشابه، تساوى،تعادل،... و اینها همه یعنى تناسب وهارمونى، که مى‏شود »استتیک« )استتیک‏در فیزیک یعنى تعادل و در فلسفه یعنى‏تناسب و زیبایى‏شناسى، که همین آخرى،بحث ثابتى شد در مکاتب و کتب فلسفى(»عروضى سمرقندى« و عده‏اى دیگرمى‏گفتند: شعر کلامى‏ست موزون و مخیل ومقفا.)یعنى قافیه داشتن را نیز شرط کردند(»بیت« واحد شعر است و تشکیل مى‏شود ازدو مصرع؛ وزن عروضى )یا هجایى( هر دومصرع یکى‏ست و تکرار مى‏شود در باقى‏ابیات؛ شما اگر یک خط بکشید وسط شکل‏آدمها و جانوران، بسیارى )یا همه( از اجزاء)مثل دو گوش، دو چشم و....( با هم تقارن‏دارند و تساوى و تشابه و تکرار و... تناسب.شعر هم همین جوراست. )در دو طرف آن‏خط وسط، مصرعها قرار مى‏گیرند و....( بعدنیما آمد و گفت مقفا بودن شرط نیست؛موزون بودن هم در شعرهاى مثلاًفرانسوى جور دیگرى‏ست، چرا در فارسى‏نباشد؟ پس شعر شد، کلامى مخیل و تقریباًموزون. بعد دیگران آمدند و گفتند، اگرمى‏شود رو حرف »سمرقندى« و دیگر قدما،حرف زد، رو حرف نیما و ارسطو هم‏مى‏توان حرف آورد.. و در آوردند که شعرباید »هارمونى« داشته باشد، نه وزن‏عروضى و منظور نیما از »موزون بودن«چیزى بوده غیر از »موزون بودن«! پس‏شعر شده کلامى مخیل... و تمام. »مخیل«بودن هم همین جورى‏ست که ما خیال‏مى‏کنیم، نه آنکه ارسطو خیال کرده. )درمورد مسئله مخیل بودن بعداً بیشترصحبت مى‏کنیم.( در ضمن، افلاطون هم‏شعر گفته، که این جهان داریم و آن جهان، واین سایه آن است. بلکه هر چه هست، ظاهرو باطن، »بُده که وار«(1) پس عجالتاً، ما شاعرآسمانى نداریم و بنا نیست به کسى شعرالهام شود. این یعنى چه، که شاعر بیاید چندکلمه هم قافیه را پیدا کند )که پیدا کردن آنهاهم سخت نیست و قدما بیشترشان را دارند(و براى آنها شعر بگوید؟ اصلاً اگر حرف‏آدم در »وزن« جا نشد، تکلیف چیست؟ یا اگرحرفت تمام شد و »وزن« کامل نشده بودچرا باید شعر را ادامه داد که بیت درست‏شود؟ آن هم حرفهاى تکرارى خسته‏کننده‏اى که جز »ابتذال« کارى براى »نو«بودن آنها نمى‏توان کرد. مثل:
گفت بلبل: شمع! شاهد باش! من گفتم به گل؛
هفتصد سال است، من پروانه‏ام، توپیف‏پاف!
نمى‏خواهم دعواى قدیمى شعر نو وکلاسیک را شروع کنم. اما »معلم« دقیقاً درگرما گرم این کار زار تصمیم گرفت شاعرشود. نه آنقدر بى‏ادعا و رقیق الحال بود که‏مثلاً بگوید: آمدى جانم به قربانت ولى (2)...دیر آمدى
جز کباب دل ندارم من، تو هم سیر آمدى
و نه آنقدر روشنفکر که:
وارطان سخن بگو (3)
آروق بزن که فاش شود
راز پول نفت
داروغه وجه نقد مرا برد و خورد و رفت
یا نه آمیزه‏هاى از این دو بود که بگوید:
زندگى شستن یک بشقاب است / مرگ هم‏شستن دست
فیل اگر پاى تو را کرد لگد / یا که شکست /داد و بیداد نکن
چینى نازک تنهایى من مى‏شکند (4)
قبلاً بابت نمک ریختن‏هایم عذر خواسته‏ام.اما مى‏خواهم بگویم خیلى وقت بود که شعرو شاعرى این دیار چنین حال و روزى‏داشت؛ یعنى، گرچه اینقدر هم )که حقیر مثال‏آوردم( مبتذل نشده بود، اما به ابتذال کشیده‏شده بود. دیگر هیچ مخاطبى نمى‏توانست باشعر کسى »زندگى« کند. )و به نظر من،حداقل مفهوم »ابتذال« در ادبیات یعنى‏همین(. اگر به قول ارسطو، وجه امتیازانسان از حیوان را »ناطق« بودن او بدانیم،»شعر« والاترین عرصه تجلى این امتیازاست )یعنى باید باشد( و برترین نوع نطق.)البته قطعاً سواى کلام وحى( اما شعرهاى‏این دوره این شأن را نداشت.
شاعران سنتى ما سه دسته بودند: یا راه رابراى شعر شاعرى بزرگ هموار مى‏کردند،یا خود همان شاعر بزرگ بودند، و یا از آن‏شاعر بزرگ تقلید مى‏کردند و به تعبیربهتر، اگر خودسوز و آتشى نداشتند مشعل‏دیگران را منتقل مى‏کردند )تعبیرى که ازخود استاد شنیده‏ام(. اما بعد از مشروطه)البته تقریباً( اولاً راه هموار شده توسطدیگران را به سمت »اوج« طى نمى‏کردند،بلکه بالعکس، از آن برمى‏گشتند. یعنى، درگذشته اول شاعرانى مثل خواجوى کرمانى‏و عبدالرزاق اصفهانى مى‏آمدند و پس ازآنکه راه هموار مى‏شد، کسى مثل حافظشیرازى به »قله اوج« مى‏رفت. اما در دوره مااول شاعرى مثل »شاملو« ظهور مى‏کرد،بعد دیگران از مسیرى که او به »اوج« رسیده‏بود، برمى‏گشتند )از او تقلید مى‏کردند ولى‏نه در شعر و نه در شهرت به اونمى‏رسیدند(. در ثانى، هیچ شاعر بااستعدادى، زیر بار انتقال مشعل دیگران‏نمى‏رفت، بلکه مى‏خواست، خود شعله‏اى‏دیگر برافروزد. یعنى هر کس توانش راداشت، از بیخ و بن، عالمى دیگر مى‏ساخت ومکتب جدیدى ارائه مى‏داد. به عنوان مثال،چیزى حدود سیصد، یا چهارصد سال طول‏مى‏کشد که سبک عراقى از سبک خراسانى‏جدا شود. اما در دوران معاصر حدوداً درعرض بیست سال، شعر نیمایى به شعرسپید و انواع دیگرى مثل شعر حجم، تبدیل‏مى‏شود. ثالثاً، در دوران معاصر هستندشاعرانى که در بین طیفهاى خاصى ازجامعه، به مقبولیت فراگیر برسند، اما باشعر هیچکدام از این بزرگان نمى‏توان‏زندگى کرد و مثلاً به آن تفأل زد.
معلم در چنین حال و هوایى سیاه مشق‏هاى»رجعت سرخ ستاره« را تمرین مى‏کند. ازهمان ابتدا پیداست که او نه قصد تقلیدصرف و تکرار مکررات را دارد، نه هوس‏عالمى از نو ساختن را. او مى‏خواهد مشعل‏خاموش شده‏اى را روشن کند و به روزگارخود بیاورد. از این جهت، معلم بیش از هرشاعر دیگرى روند منطقى شعر فارسى راپى مى‏گیرد. حلقه‏هاى گم شده بین او وشاعرانى مثل »جامى« و »بیدل« فراوان‏است، اما سلسله همان سلسله است.
معلم باید زحمت زیادى براى هموار کردن‏راه مى‏کشید. حتى اگر خودش از صعود به‏قله محروم شود. او شاعر بزرگى نیست، امابى‏شک اگر روزى دوباره شاعر بزرگى ازاین سرزمین برخیزد، وامدار شانه‏هاى‏توانمند اوست و سنگهاى بزرگى که او ازراه برگرفت.
در ادامه اگر فرصت بود، خواهم گفت که چراشعر معلم مجبور بود تاوان سنگینى بابت‏این حلقه‏هاى گمشده بدهد. بلکه دست کم‏سر رشته‏اى از آن سلسله بزرگ به دست‏داده باشد. که خود مى‏گوید:
هلا ز پشت یلان، هر چه هست، اینهاییم
اگر گسسته، اگر جمع، آخرین‏هاییم

معلم قبل از آنکه برایش مهم باشد که مهم‏باشد و هر کسى بشناسدش، خواسته وبرایش مهم بوده که هر کسى را بشناسد. که‏شاعر کسى‏ست که روزگار خود رابشناسد، نه روزگار او را. که حکایت این دو،یعنى »شهرت« و »شاعرى« حکایت همان»نود« است که چون »صد« آید پیش ماست.شاعر حقیقى فرزند راستین زمان خویش‏است، طورى که روزگار، خود را باید در آینه‏افکار و اشعار او دریابد. که تا چه حدغم‏انگیز است، یا سردرگم. شاعر ماهى قزل‏آلاى رودخانه جارى زندگى‏ست، که به قول‏زیست شناسان، اگر توانست زنده بماند،آب رودخانه آنقدر سالم هست که بتوان‏نوشیدش. شاعر براى شناخت این رودخانه‏در همه سوى آن شنا مى‏کند و از همه جاى‏آن مى‏نوشد، شعر هر چه باشد، شاعردست کم، آدم با شعورى‏ست. و اگر هست،فى المثال مى‏داند که »ثروت« بهتر از»شهرت« است؛ تمامى مواهب آن را دارد وخیلى از دردسرهایش را ندارد. آدم مشهورمجبور است آن باشد که دیگران‏مى‏خواهند.اما در برابر ثروتمند، دیگران‏مجبورند آن باشند که او مى‏خواهد. پس‏شاعر واقعى لنگ شهرت نیست. البته اینکه‏برخى از پولداران براى »شهرت« جان‏مى‏دهند، یا خیلى از شاعران جان مى‏کَنَند،مسئله دیگریست گواه شکم سیرى، یاناشاعرى، که بماند. و معلم نه از آن‏پولدارهاست، نه خداى ناکرده، از این‏ناشاعران. اینکه از کدام شاعران است،موضوع مقاله ماست و حالا حالاها با ما. امااینکه از کدام پولداران است را در حدشنیده‏هایم عرض مى‏کنم. و فکر مى‏کنم‏مهم‏ترین موردى‏ست که باید از بیوگرافى‏یک شاعر دانست )نه اینکه به کدام رنگ‏علاقه دارد و....(

گویا پدران او یا »خان« بوده‏اند، یا مثل خان‏زندگى مى‏کرده‏اند. آب و ملک خوبى‏داشته‏اند و در آبرودارى جایگاهى ویژه...هر غریبه‏اى که به در خانه مى‏آمده، باید برسر سفره مى‏نشسته و غذایش را مى‏خورده‏بعد از سر حال شدن حرفش را مى‏زده وکارش را مى‏گفته. »کار مردم را راه انداختن«عادتى‏ست که شاید معلم از پدر و پدران‏خود به ارث برده. براى همین کمتر کسى ازاو »نه« مى‏شنود، خاصه هر چه غریبه‏ترباشد - و حتى اگر بعدها، بدون آنکه دلخورشوى، ملطفت شوى که در واقع جوابت »نه«بوده. خودش مى‏گوید:
هرگز از رحمت دریا نبرد محرومى
چون سحاب کرم آن کو به کرامت گذرد(5)
تا پدر در قید حیات است، معلم فراغت بال‏دارد بعد از پدر نیز خانواده آنقدر هواى اورا در دیار غربت دارد که دغدغه نانش‏نباشد و روزى دویست تا سیصد صفحه‏کتاب بخواند؛ آن هم در خانه مستأجرى؛الغرض، معلم کسى نیست که براى پول درآوردن زندگى‏اش را حرام کرده باشد وحداقل در بخش عمده‏اى از دوران زندگى،شعار او این است که:
دولت آن است که بى‏خون دل آید در کف
و رنه با سعى و عمل باغ جنان اینهمه نیست
و یا آنطور که خود در غزل »دیوانه شهر«مى‏گوید:
مرده ریگ اهل خست را کریمان مى‏خوردند
طاعت زاهد به ما کافر عیاران مى‏رسد....
و روز اول با همسرش اتمام حجت مى‏کندکه؛
ببین! تا وقتى چیزى براى خوردن داریم،صبح - یعنى تقریباً بعد از ظهر - مرا ازخواب بیدار نکن؛ اگر نداشتیم، بیدار کن تابروم با کارگرى، حمالى، یا قرض کردن،چیزى گیر بیاورم.
اینها را گفتم، که گفته باشم به قول بیدل:
مایه طبع هنرمندان، همان دست تهى‏ست
تا به قید برگ بود، از نى نوایى برنخاست
یا به قول امروزیها، هنرمند سفارش‏پذیرنیست و کار سفارشى نمى‏تواند روح هنرى‏داشته باشد )البته اینکه هنرمندى مثل‏فردوسى و دیگر شاعران گذشته ما، کارى‏را ارائه مى‏دهند که نهایتاً کسانى متوجه‏شوند که باید آنرا سفارش مى‏دادند، حکایت‏دیگریست که بماند( نمى‏خواهم منت سرتان‏بگذارم، اما این نکته اخیرى که درباره معلم‏گفتم یکى از همان نکات کلیدى‏ست که اگراقبال یار بنده و شما نبود، پى بردن به‏بیوگرافى ایشان آسان نبود. چرا که معلم درروزگارى سیاه مشق‏هاى کتاب »رجعت‏سرخ ستاره« را مى‏نویسد که مردم یا اسم»شاملو« را مى‏شنوند )از متجددین( یا اسم»شهریار« را )از سنتى‏ها( - یا شعر»سهراب سپهرى« را )که برنده آخرى‏ست(.پس پرداختن به شیوه‏اى که در هیچ کجابازار ندارد - نه قشر تحصیل کرده، نه‏آدمهاى شهرستانى و روستایى منش - )که‏اولى‏ها شاملو را شاعر مى‏دانند و دسته دوم‏شهریار را(، یا اگر دارد، هر تاجر معمولى‏اى‏که فقط دلالى بلد است، چنین بازارى رانمى‏شناسد، شاید مهمترین وجه امتیازآدمى مثل »معلم« باشد، که دنبال کارسفارشى نبوده و سفارش‏پذیر نیست. هرآدمى نمى‏تواند )یا نمى‏خواهد( روزى حداقل‏دویست صفحه کتاب بخواند که شاید روزى‏به کارش بیاید و به واسطه آن درآمدى‏حاصل کند. براى همین، او نه عشق»مدرنیسم« دارد و در دامهاى متعددوسوسه »نوگرایى« و »حرفهاى بى‏سابقه‏زدن« دچار مى‏شود، نه حوصله تقلید ازسنت و تفرج در اطلال و دمن جاده‏هاى »مال‏رو«ى قدما را دارد و شعر سرودنى که‏بتوان بى‏کم و کاست، آنها را یا به دیوان»حافظ« افزود: یا »بیدل«. که نه قدما در چنین‏اوزان سنگین و نفس‏گیرى مثنوى‏مى‏گفته‏اند، نه متجدین به »دشوار« مى‏گویند»دشخوار« و به »طوفان مى‏آید«، »بادمى‏طوفد« و یا به جاى شبان، شوان )که‏احتمالاً تلفظ این واژه‏هاست در زمان قبل ازرودکى(. او در قید »برگ« نیست؛ به همین‏دلیل از همان نخست »نواى« خود را سرمى‏دهد و اداى خود را در مى‏آورد. آدمى که‏براى معیشت خود لنگ بماند، اول به تقدیرشک مى‏کند و اینکه »روزى« مقدّر است. بعدمى‏اندیشد که چه مى‏تواند بفروشد و که‏مى‏تواند بخرد. بعد که مقیّد به اینها شد،نمى‏تواند در دوره و زمانه‏اى که آدمى مثل»منزوى« »غزل« را به جاى دیگرى رسانده،غزلهاى کتاب »رجعت سرخ ستاره« رابگوید، یا از آن همه توانایى‏هایى که »چهارپاره« بدان دست یافته چشم بپوشد. اومجبور است به دهان دیگران نگاه کرده و باآنها همزبانى کند. نه اینکه عمداً طورى‏حرف بزند که دیگران بترسند از چیزهایى‏که باید مى‏دانسته‏اند و نمى‏دانند. مثلاً
نرفت کارى از غنا، که کار فاقه مى‏کند
بهل بگندد آبها، نمک افاقه مى‏کند
... همچنین بسیارى از واژه‏ها و ابیات مثنوى»نى انبان مشرک« مثل:
بوشسپ دیو فتنه ماندن به وقت کوچ
بوشسپ دیو احول آلفته دیو لوچ
که باید ببینى )بوشسپ( در افسانه‏ها چگونه‏دیوى بوده، آلفته و لوچ به چه معنى‏ست و..
و یا اگر درست به خاطرم مانده باشد:
نوع چون راه برى کلى‏ست بعضى جنس‏ند
جنسِ جنسِ حیوان کلى‏ست، برخى انس‏ند

براى معلم مهم نیست که مهم باشد و همه اورا بشناسند، اما هر کسى که او رامى‏شناسد، باید حساب کار دستش باشد. اواگر لازم ببیند حتى حرفهاى افلاطون وارسطو را هم قبول نمى‏کند و روزگارى برهمین اساس آدمى مثل »میر شکاک« رامى‏اندازد به جان مردم. او معتقد است که‏سالهاى زیادى از عمرش را - بدون یک‏کلمه حرف - صرف گوش دادن به حرف‏دیگران کرده است و از این بابت دینى برگردنش نیست.
براى او مهم این است که روزگار خود رابشناسد و آدمهاى آن را. او از راه و رسم‏منزلها چیزهاى زیادى مى‏داند و بارها »به‏مى سجاده رنگین کرده است«(6)
شمس مى‏گوید: »در نزد ما یک بار مسلمان‏شدن نتوان. بلکه کافر شوى و مسلمان‏شوى، تا چیزى از غیر با تو نماند« )نقل به‏مضمون است. باز هم پیدا نکردم کجا چنین‏حرفى را زده و از دادن مرجع معذورم( درجایى دیگر مى‏گوید: هر آن سخن که تو راگرم مى‏کند، از براى تو حق است. و هر آنکه‏آب سرد بر آتشت مى‏نهد، از براى تو ناحق)باز هم نقل به مضمون است و....(
معلم نیز کافر و مسلمان زیاد شده و زیاددیده. او نیز حرفى را مى‏شنود و مى‏گوید که»گرم« باشد. روزى مى‏گفت: »من تا کارد به‏استخوانم نرسد چیزى نمى‏گویم؛ وقتى‏رسید، آدم جورى عربده مى‏کشد که‏صدایش را بشنوند.« و من فکر مى‏کنم‏بسیارى از شعرهاى او از کارد به استخوان‏رسیدگى‏ست. که گاهى از حماسى بودن‏گذشته و دعوا دارد:
من زخمدار تیغ قابیلم، بردار!
میراث خوار رنج هابیلم، بردار!
و یا...
بگذار آتش از تب طوفان بر آورم
دود از تبارنامه انسان بر آورم
بگذریم. فعلاً حرفم این بود که »معلم« درد»نان« نداشته و در پى »ثروت« نبوده - دست‏کم تا سالیان چندى پس از تأهل اختیارکردن، که اگر دیر ازدواج کردن او را هم درنظر بگیریم، مى‏شود بخش عمده‏اى اززندگى او. بعد از آن هم این اقبال را داشته که‏دیگران در طلب کار و هنر او باشند. نه اودنبال کارى بگردد. اما به احتمال قوى، ازطعم »ندارى« هم بى‏نصیب نبوده، که روزى‏مى‏گفت: یک جوان به چند چیز احتیاج شدیددارد؛ اول آنها فقر است که مواهب‏بى‏شمارى دارد. به گمانم این حرف اومى‏رساند که معلم اگر هم دستش خالى‏مى‏مانده پشتش هیچوقت خالى نبوده. به‏همین دلیل از زندگى راضى است؛ آن هم‏رضایت خاطرى عجیب، که عرض خواهم‏کرد.

روزى سرخورده از کار روزگار و حسرت‏زده از اینکه مى‏خواسته‏ام کسى باشم در این‏زمانه و نبوده‏ام، در محل کارم نشسته‏بودم. یکى از دوستان که یکى از دوستانش‏در یکى از انتشاراتى‏ها کار مى‏کرد. یکى -دو سالى مى‏شد که از من خواسته بود دفترشعرم را تنظیم کنم و به او بدهم، که مثل‏همه این مردم، چاپش کند.آن روز صبح خبرداده بود که چنین فرصتى از دست رفته‏است )یا دوستش در آنجا کار نمى‏کند، یادوستى‏شان به هم خورده، یادم نیست(. این‏قضیه مصادف شده بود با اینکه، آقازاده چه‏کاره‏اند؟ که اگر مى‏شد کتاب شعرى چاپ‏کنم، لابد چنین سوالى آنقدر نیش‏دار نبود.به هر حال، آدمى که سن و سالى نکرده وآنقدر خام است که فکر کند شاعر است وچند نفرى از نزدیکان هم بگویند که شاعراست، مثل همه شاعران بزرگ جهان دل‏نازک مى‏شود و رقیق الحال و چپ و راست‏با خود مى‏گوید:
فلک به مردم نادان دهد زمام مراد
تو اهل دانش و فضلى، همین گناهت بس
با همین احساس دانش و فضل و گناهى که‏عرض کردم، با حضرت حافظ همدردى‏مى‏کردم که استاد معلم وارد شد. البته بایداین را هم مى‏گفتم، که چند ماهى بود به‏واسطه استاد در جایى مشغول به کارى‏شده بودم که خود ایشان مدیر آنجا بود. وحقیر این توفیق را داشتم که چند سالى،هفته‏اى چند روز و روزى چند ساعت درخدمت ایشان - که نه - در اطراف ایشان‏بپلکم. در طى این مدت کم پیش مى‏آمد که‏مستقیماً با ایشان مصاحبت داشته باشم)احتمالاً به دلیل کم‏رویى. و گرنه استاد با هرکسى دم خور مى‏شد، حتى آبدارچى اداره(اما دیگرانى که مى‏آمدند و بحث‏هایى که‏پیش مى‏آمد، فرصت مناسبى شده بود که‏بتوانم از حرفهایى که رد و بدل مى‏شد،استفاده کنم و البته چون طرف هیچیک ازاین حرفها هم نبودم، امتیاز آدمى را داشتم‏که به قول معروف، بازى شطرنج دو نفر رااز بیرون نگاه مى‏کند )که مثلاً یکى شان هم»کاسپاروف« بود( یعنى قبل از آنکه فکر کنم‏چه بگویم، حواسم به این بود که چه‏مى‏گویند.
در همین فرصتها بود که، به گمان خود،متوجه شدم، چطور شاعرانه فکر کردن‏مى‏تواند هر چهارچوب فکرى دیگر را درخود هضم کند، و چرا هر گونه تفکرى که به‏شعر برسد )و باید برسد( در واقع، با جان‏آدم پیوند مى‏خورد. روزى خود استاد باکسى مى‏گفت: ما مردم شرقى به جاى‏فیلسوف، شاعر داریم. در غرب باید پرسید»افلاطون« و »اسپینوزا« و »هایدگر« چه‏مى‏گویند، و در شرق، مولانا و حافظ و بیدل.
آدمهاى مختلفى از فیلسوف و زبانشناس‏گرفته تا سیاستمدار، هنرپیشه و کارگردان‏و تهیه کننده، روانشناس، ادیب، اسطوره‏شناس، موسیقى دان و.... به آنجا رفت و آمدداشتند و با استاد گپ و گفتگو. و من‏مى‏دیدم که »معلم« از چه جایگاهى مى‏تواندبا همه اینها دم خور باشد و حرف براى‏گفتن داشته باشد آنروز استاد به آنجا آمد واز بخت بد کس دیگرى جز من در دفتر نبود.از این بابت مى‏گویم: بخت بد، که هیچ وقت‏حرفى براى گفتن با او نداشتم. آنچه را که‏مى‏خواستم بگویم، نمى‏توانستم و آنچه رامى‏توانستم، نمى‏خواستم بگویم و از این‏نظر خجالت مى‏کشیدم. گاهى مى‏گفت:فلانى! تو هیچ دردى ندارى، نه درد فلسفه،نه درد سینما، نه درد شعر و عرفان.
حالا متوجه شده‏ام که او بیش از مطالعه‏کتابها به مطالعه آدمها علاقه داشت، براى‏همین به حقیر که کمتر حرف مى‏زدم - وآدم وقتى حرف مى‏زند، بهتر فرصت‏مطالعه خودش را فراهم مى‏کند - چندان‏عنایتى نداشت. )شده بود حکایت آنکه‏مى‏گفت:
کس را زکوى خویش نراند صریح من
اى دل خوشم که فهم کنایت نمى‏کنى(
اما او وقتى با کسى دم‏خور مى‏شد چنان‏همدلى و همزبانى مى‏کرد و از طرف‏حرفهایى مى‏کشید که خودش هم از آنهاخبر نداشت. )که مثلاً فلان عقیده او شبیه به‏حرف فلان فیلسوف مشهور است و آدم‏متوجه مى‏شد، هر کسى چه بداند، چه نداند،فلسفه‏اى براى زیستن دارد و با چه‏فیلسوفان بزرگى هم عقیده است و هم‏فلسفه!( چند دقیقه‏اى که گذشت، رو به من‏کرد و پرسید: چرا گرفته‏اى؟ چند وقت است‏که همین حال را دارى.... ما مردم شرقى»تقدیرى« هستیم، نه تدبیرى.
... فقط آدمهاى واقعاً احمق از زندگى‏ناخشنودند..
در خلال حرفهاى او من هم چیزهایى‏مى‏گفتم تا اینکه گفتم:
نمى‏دانم، شاید امروز سرحال نباشم، اماهمیشه اینجور نبوده‏ام. گفت:
چرا قبلاً هم اینجورى بودى. اما در جمع تابع‏جمع مى‏شدى و سرحال. این سرحالى، حال‏دیگران بود، نه تو... چرا فکر مى‏کنى‏مى‏توانى چیزى باشى غیر از این که‏هستى؟... چرا مطالعه نمى‏کنى؟ من هم سن‏و سال تو که بودم در اتوبوس هم مطالعه‏مى‏کردم...
تا اینکه دل به دریا زدم از او سؤال همیشه‏آماده خود را پرسیدم؛ که استاد اگر شمادوباره به گذشته و سنین جوانى‏برمى‏گشتى، چه مى‏کردى و چه نمى‏کردى؟
مدتى مکث کرد و گفت: همین کارهایى را که‏کرده‏ام و نکرده‏ام. گیج شده بودم. این سوال‏حرفه‏اى من بود. اصلاً توقع چنین جوابى رانداشتم. دوباره پرسیدم: یعنى دقیقاً همین‏کارها را؟
بدون هیچ حالتى در چهره گفت: دقیقاًهمین‏ها را. براى اینکه موضوع بحث راعوض کنم، مختصرى از حال و روز خود راگفتم و پرسیدم:
استاد! چرا بعد از »رجعت« کتابى چاپ‏نکردید؟
حرفهاى دیگرى هم زدم که آنرا حذف‏مى‏کنم و برخى از پاسخهاى معلم رامى‏نویسم. اما هنوز )و حتى تا امروز( پاسخ‏قبلى او در ذهنم تکرار مى‏شد... او گفت:
آدم در این روزگار یا باید با مردم همزبانى‏کند، یا بى‏دلیل ساز مخالفت نزند... تا وقتى‏آدم کتابى چاپ نکرده، حرفهایش متعلق به‏خودش است. اما وقتى چاپ شد، این تویى‏که متعلق به حرفهایت هستى. خیلى نبایدبراى این کار عجله کرد... تو اگر مى‏خواهى‏از شاعرى نان بخورى، باید بفهمى چرامردم به »سپهرى« علاقه دارند؟ چون به‏قول امروزى‏ها، حق با مشترى‏ست... ادبیات‏و فلسفه به درد بچه پولدارها مى‏خورد، اگرتنبلى نباشد، آدم هر چه دیرتر کتاب چاپ‏کند بهتر است... یادت باشد که ما آدمها همه»بازى« مى‏کنیم و در بین بازیها از همه‏خطرناک‏تر خدابازى است... انسان موجودپیچیده‏ایست و توانایى‏هاى ناشناخته‏اى‏دارد. بعید نیست که بتواند سر کسى را ببُردو بچسباند... دل کسى را شکستن وچسباندن سخت است... آدم تا وقتى مجرداست به تجرد نمى‏رسد...
در همین دنیا و بین مردم هم مى‏توان تنهابود، سر کوه رفتن نمى‏خواهد... ماخانوادگى، یا باید شاه مى‏شدیم، یا شاعر...حرفهاى زیادى بین ما رد و.... بدل که نه....رد شد. دیگران هم آمدند و حرف زدند. امامن هنوز گیج بودم. او گفته بود: اگر به‏گذشته برمى‏گشتم همین جورى زندگى‏مى‏کردم که کرده‏ام.

خیلى وقتها به این پاسخ او فکر کرده‏ام.خیلى سال است که دورادور با او آشنایم ودست کم با خیلى از آشناهاى نزدیک او دم‏خور بوده‏ام. او راست گفته بود. اگر دوباره‏هم متولد مى‏شد، بعید بود که جور دیگرى‏زندگى کند. این سوال را از خیلى‏هاى دیگرپرسیده‏ام و چنین جوابى نشنیده‏ام. چون‏هیچ آدم عاقلى چنین حرفى نمى‏زند، یاحداقل، چنین احساسى ندارد. مگر آنکه یامعصوم باشد یا دیوانه )که آن هم بى‏گناه‏است( یا یک شاعر واقعى )که تنها دیوانه‏عالم است که گناهش را هم خواهند نوشت!(.اگر چه مى‏گویند، آدم کافر هم اگر از قیامت‏به دنیا باز گردد همانطور کافرانه زندگى‏مى‏کند، اما این حرف را در قیامت نمى‏زند -که همان کارهایى را مى‏کنم که کرده‏ام.
شاعر معصوم نیست، اما اگر بگویم دیوانه‏است، باید در مورد »جنون« توضیح بدهم. واینکه چرا افلاطون شاعر را به مدینه فاضله‏فلسفه راه نمى‏دهد. یا چرا، بویژه در ایران،شاعر و فیلسوف از قدیم متلک بار هم‏مى‏کنند و آبشان در یک جو نمى‏رود.

در این دنیا کمتر آدمى پیدا مى‏شود که درزندگى اداى خود را در بیاورد. ما آدمها درخندیدن، گریه کردن، تفکر، صحبت، عاشق‏شدن، عصبانیت، نوشتن و شاعرى.... اداى‏کسى را در مى‏آوریم. حتى یکبار مکاشفه‏کرده بودم که همه آدمهاى تاریخ در ضمیرناخودآگاه جمعى خود فقط اداى اولیا وانبیاء الهى را در مى‏آورند. چون فقط آنهاهستند که مى‏توانند اداى خود را در بیاورندو داشته باشند. بعد کوتاه آمدم و گفتم: اداى‏خود را در آوردن، یعنى شجاعت با همه دنیاجنگیدن و فقط آدمهاى بزرگ، مخصوصاًشاعران بزرگ مى‏توانند ادا و صداى خود رادر بیاورند.
مى‏دانستم که معلم از بین شاعران »بیدل« واز بین هنرپیشگان »آنتینى کوئین« رادوست دارد. مى‏دانستم که او عربى را درسنین بالا یا شاید همین اواخر یاد گرفته. به‏این ترتیب که کتابهایى به زبان عربى رابراى کسى خریده که مدتى نیامده تحویل‏بگیرد. چند ماه شروع کرده و بدون آنکه یک‏کلمه متوجه بشود، با صداى بلند عربى‏مطالعه کرده، و کم کم عرب شده. بعداًکتابهایى را، به زبان عربى خوانده که درعربستان هم کمتر کسى مى‏تواند راحت‏درک‏شان کند! و تدریجاً در ادبیات عرب،بویژه معنى شعر، استادى شده، بى‏بدیل.اگر دیده‏اید که او شعر شاعرانى مثل خاقانى‏را بهتر از هر کسى درک مى‏کند، شایددلیلش همین مطالعات گسترده عربى وآشنایى بالاى او با ادبیات عرب باشد که به‏گمانم از نظر محتوى، به شعر شاعران کهن‏ما بسیار نزدیک است.
مى‏دانستم که او در درک زیبائیهاى هنرى‏قرآن هم منحصر به فرد است )شنیدم که‏وقتى مى‏گفت: اینکه قرآن از نظر ادبى‏معجزه است، بالاترین برهان مسلمانى‏اوست(. مى‏دانستم که او، تقریباً در هیچ‏زمینه‏اى استاد ندیده؛ هر چه دارد، از همان»اداى« منحصر به فرد اوست - که حتى‏مطالعات سالهاى طولانى او هم همه تفننّى‏بوده و آزاد!
مى‏دانستم که بیشتر افرادى که با او سر وکار دارند، بعد از مدتى اداى او را درمى‏آورند. برخى از یک شب مصاحبت با اومقاله‏اى مى‏نوشته‏اند و برخى، کتابى. امانمى‏دانم جنس این ادا و صداى او چیست که‏هیچ یک از دو نفرى که اداى او را درمى‏آورند، شبیه به هم نیستند؛ شاعران‏بسیارى از نسل انقلاب، از او پیروى کردندو شبیه او، یا حتى شبیه هم، نشدند. مثلاً اونهضت »سنت گرایى« را بعد از انقلاب راه‏انداخت و خود به راه دیگر رفت. شعر اوتأثیر گذار بود، اما قابل تقلید نبود )لااقل نه‏آن جورى که خیلى‏ها تقلید کردند!( یکبارداشتم اداى فکر کردن او را در مى‏آوردم که‏به تعریفى از شعر رسیدم.
تعریفى که فکر مى‏کنم بهترین تعریف شعرو هنر باشد و تعجب مى‏کنم که چرا به‏بحثهاى زیبا شناختى خاتمه نمى‏دهد. همین‏اواخر یکى از دوستان گفت که چیزى شبیه‏به این تعریف تو را در جایى از »ارنست‏کاسیرر« یا دیگران، دیده‏ام. بعدها تردیدکردم که نکند عین همین تعریف را از استادمعلم شنیده باشم. شاید او گفته بود که تفکرو معرفت، یا عقلى‏ست، مثل فلسفه و علم، یاوراى عقلى، مثل وحى و هنر. که این حرف،حرف »کاسیرر« است و شریعتى هم درجایى به آن اشاره مى‏کند. به هر حال، فکرمى‏کنم تعریف بسیار جالبى‏ست و همین‏نکته اهمیت دارد. چه فرقى مى‏کند که چه‏کسى آنرا گفته؟ اگر حرف درستى است، هرکه گفته خدا پدرش را بیامرزد. و اگراشتباهى در نقل آن وجود دارد، گردن من.اجمالاً، ماجرا از این قرار است.

روشهاى شناخت و سطوح معرفت، به چهاردسته یا طبقه تقسیم مى‏شود:
1 - شناخت حسى و معرفت تجربى، که‏عبارت است از درک جهان با حواس‏پنجگانه مثل گرمى و سردى، سیاهى وسفیدى، تلخى و شیرینى و....
2 - شناخت و معرفت علمى - تجربى، که‏عبارت است از قیاس، استقرا و جمع بندى‏بین چند شناخت حسى و به یک حکم کلى‏تررسیدن. مثلاً اینکه ما با مشاهده جوشیدن‏آب در دفعات مکرر و یکسان، متوجه‏مى‏شویم که نقطه جوش آن در صد درجه‏سانتیگراد است.
3 - شناخت فلسفى، که اولاً به چراها پاسخ‏مى‏دهد )نه به چگونگى‏ها که وظیفه علوم‏تجربى بود( ثانیاً کلى نگرتر است. ثالثاً درمرتبه سوم است و از دو شناخت قبلى برتراست. رابعاً اگر فیلسوف باشى، عبارت است‏از آنچه که تو مى‏گویى و اگر نباشى، عبارت‏است از آنچه فیلسوف مى‏گوید! خامساً، الى‏آخر )که اگر فرصت شد، مى‏گویم این »الى‏آخر« یعنى چه؟(
4 - شناخت و معرفت عرفانى، که عبارت‏است از، اولاً شهود جهان )نه مشاهده آن باحواس و علم...( در ثانى، رسیدن به عین‏الیقین )همان حکایت »دیدن« آنچه دیگران -مثل فیلسوف - مى‏دانند...( ثالثاً، یکسرى ازهمین حرفهاى قلمبه و سلمبه، ولى دلنشین،که مثلاً »رابعه« مى‏گوید و تا عارف نباشى‏نمى‏فهمى....
حال مى‏ماند دو جور شناخت دیگر، که شایددو جور نگاه کردن است به یک جور شناخت‏و معرفت، که عبارت است از شناخت‏عاطفى، یا احساسى و شناخت هنرى. به‏اولى شناخت وجدانى، یا معرفت ذوقى هم‏مى‏توان گفت، مثل درک تنفر، علاقه، ترس‏و.... که فلاسفه مى‏گویند مربوط است به‏بحث زیبایى‏شناسى. روانشناسان‏مى‏گویند، مربوط است به فعل و انفعالات‏روحى و روانى، که زیر مجموعه‏اى‏ست‏تحت مطالعه علوم تجربى )و فلسفه همان‏شناخت ما قبل تجربى‏ست و به همین علت،کشک!(
آدمهاى معمولى هم که بنده خداها چیزى‏نمى‏گویند و عارفان هم که به مقام »لا خوف‏و لا یحزنون« )نه مى‏ترسند، نه اندوهگین‏مى‏شوند( رسیده‏اند و مى‏گویند:
از خیالى صلح‏شان و جنگ‏شان
و زخیالى نام‏شان و ننگ‏شان
اما اگر جور دیگرى نگاه کنیم، به این‏شناخت، معرفت هنرى هم مى‏توان گفت )وبیشتر هم همین را گفته‏اند( که ما هم‏مى‏گوییم. در اینجا از دو جهت مى‏توان به‏مسئله نگاه کرد، اول از جهت هنرمند وآفریننده اثر هنرى، که امروزیها آنان را به‏روانکاوان حواله داده‏اند و کارشان را نقدروانکاوانه مى‏کنند. دوم از جهت مخاطبان‏هنر و فرآیند لذت زیبایى شناسانه، که سهم‏فلاسفه هنر شده‏اند و خوراک مباحث‏زیبایى‏شناسى. اما ما مى‏خواهیم چه‏بگوییم.
شناخت و معرفت هنرى برزخى‏ست‏ما بین طبقات شناختهاى دیگر)روشهاى حسى، علمى، فلسفى وعرفانى( و یا به عبارت بهتر، تلفیق‏و ترکیب و آمیزه‏اى‏ست از دو یا چنددسته از معارف بشرى.
اجازه دهید به جاى واژه »هنر« کلمه »شعر«را بگذاریم که به قول »هگل« هنر هنرهاست‏و تمامى هنرها مى‏خواهند حرفى را بیان‏کنند و در نهایت، پس از هارمونى یافتن، به‏بیان شعرى برسند )چون نهایتاً هم قراراست »شعر« را تعریف کنیم و نسبت معلم رابا شاعرى( بعد بگوییم که شعر چیست؟ وچطور ممکن است یک آدم، استاد دانشگاه‏باشد و فیلسوف، یا شیمى‏دان، اما بعضى‏هابگویند، بى‏شعور است و گاهى درست هم‏بگویند؟!
این شعور چیست که ربطى به دانشمندشیمى یا فیلسوف بودن ندارد و در عین حال‏مى‏تواند از فلسفه و علوم تجربى نیز قوت وشدت بگیرد؟ )براى همین نمى‏خواستم»کاسیرر« یا بزرگان دیگر چنین حرفهایى رااین جورى بزنند، تا شاید بتوانم حتى درآینده نیز بگویم، روشنفکرى یک نوع‏شاعرى‏ست - حداقل در ایران باید باشد.(نمى‏خواهم خداى ناکرده کسى را گیج کرده‏باشم و انتقام گرفته باشم از خواننده، به‏جاى آنهایى که یک عمر مرا گیج کردند. پس‏اجازه دهید براى مدعایم - اینکه شناخت‏هنرى برزخ، یا ترکیبى است از روشهاى‏دیگر شناخت - مثالى بزنم:
فرض کنید حافظ مى‏گوید: »مزرع سبز فلک‏دیدم و داس مه نو« تا اینجا او به مدد حس‏بینایى خود آسمان و هلال ماه نو را مشاهده‏کرده است و با مقایسه برخى از تشابهات،آنها را به مزرعه سبز و انحناى داس‏دروگران تشبیه کرده است )یعنى چیزى‏شبیه قیاس(. این همان کارى است که‏بسیارى از شاعران هم مى‏توانند بکنند.شاعرى مثل »فروغ فرخ زاد« گاهى یک‏احساس و تجربه جنسى خود را با روشى‏کاملاً شاعرانه و هنرمندانه، به شعر بیان‏مى‏کند. )و خجالت هم نمى‏کشد!(
اما حافظ در مصرع بعدى که مى‏گوید: »یادم‏از کشته خویش آمد و هنگام درو« از مقدمه‏حرفهاى علمى - تجربى خود به یک حکم‏عرفانى مى‏رسد و از قیامت حرف مى‏زند. واین یعنى تلفیق حس، علم و عرفان. به همین‏ترتیب، مثلاً وقتى بیدل مى‏گوید: »زندگى‏محروم تکرار است و بس« از یک شناخت‏فلسفى - عرفانى حرف مى‏زند و آن اینکه‏زندگى تکرار نمى‏شود. و نظریه تناسخ غلطو باطل است. چرا؟ چون:
»این شرر در جلوه یک بار است و بس« - هرشررى یکبار جلوه مى‏کند و جرقه زندگى‏نیز براى هر کسى یکبار است. اینکه جلوه‏شرر یک بار است، حرفى‏ست علمى -تجربى، که با حرف فلسفى - عرفانى قبلى‏تلفیق مى‏شود و یک بیت شعر بوجودمى‏آید. حال مى‏ماند یک نکته دیگر، و آن‏اینکه، شاعر با چه نیرویى این ترکیب وتلفیق را انجام مى‏دهد و این مسئله چه ربطى‏دارد به حرف »هگل« که مى‏گفت شعر )درزمانه ما( مرده است؟
مختصرترین جواب این سوال »نیروى‏تخیل« است و تعطیل شدن آن با تکنولوژى،که اگر یادتان باشد، گفتیم آخرین سنگرشعر بود. »خیال« بستر هر تصوریست، چه‏علمى، چه حسى، چه منطقى...
مى‏گویند خداوند وقتى توانایى تخیل را درذهن انسان آفرید، خیال از محدوده عالم‏فراتر مى‏رفت. پس خداوند جهان را به قدرى‏وسعت بخشید که تخیل نیز هنگام جولان‏خود از آن خارج نشود. شعر کلامى‏ست‏خیال برانگیز که مخاطب براى تصدیق آن‏نیازى به منطق صورى ندارد. فى‏المثل‏صائب مى‏گوید:
دست طمع که پیش کسان مى‏کنى دراز
پل بسته‏اى که بگذرى از آبروى خویش
و مخاطب آنرا تصدیق مى‏کند. یا بیدل‏مى‏گوید )خود بیت یادم نیست شاید این‏باشد: در عدم هم بویى از معشوق هست /گل گریبان دریده مى‏آید( در عدم هم »عشق«وجود دارد، براى همین گل، نیامده عاشق‏است و گریبان دریده. و ما قبول مى‏کنیم که‏این استدلال درست است، اگر چه منطقاً درعدم چیزى وجود ندارد - حتى بوى‏معشوق. در این مورد اخیر حتى کلام شعرضد منطقى‏ست اما نکته اینجاست، که برخلاف تصور اولیه، مخیل بودن شعر ربطى‏به تصاویر خیالى ندارد و محدود در بحث‏صور خیال )که استاد شفیعى کدکنى‏انصافاً حرفهاى زیبایى درباره آن دارد، درکتاب صور خیال( نیست. اینکه مثلاً حافظمى‏گوید: »بیا تا قدر یکدیگر بدانیم / که تاناگه زیکدیگر نمانیم.« هیچ تصویر خاصى‏ندارد اما قطعاً شعر است.
فرصت تنگ است. معلم در چنین روزگارى‏شاعر شد و قلم شاعر همان است که حافظمى‏گوید: هر کو نکند فهمى زین کلک خیال‏انگیز نقشش به حرام، ار خود، صورتگرچین باشد.

جایگاه هر شاعر را با توجه به دو مسئله‏باید سنجید اول اینکه درک شعرى و شعورشاعرانه او تلفیق، یا برزخ کدام مراتبى ازشناخت است؟ معلم به کمتر از فلسفه‏رضایت نمى‏دهد. او اگر هم شعرهاى»اجتماعى« مى‏گوید: کارش با شاعرانى مثل»شاملو« خیلى توفیر دارد. اشعار اجتماعى‏دیگران نقد روشنفکرانه جامعه است )وروشنفکرى چیزى‏ست در حد علوم تجربى(و معلم به این معنا روشنفکر نیست.مجبورم فقط به این اشاره بسنده کنم که‏بخش قابل توجهى از اشعار معلم مذهبى‏است و نگاه مذهبى مقوله‏ایست در حدمعرفت عرفانى. حتى اشعار اسطوره‏اى نیزدر همین مرتبه است )که اسطوره نوعى‏مذهب است(. معلم مى‏خواهد غیرت مخاطب‏را برانگیزد و هیجان او را، نه فکرش راروشن کند.
دوم اینکه، جایگاه هر شاعر بستگى دارد به‏غلظت جوهر کلک خیال‏انگیز او. شاعرى‏مثل شمس مغربى عارفانه حرف مى‏زند اماکلک خیال‏انگیز او کم جوهر است. شاعرى‏مثل »فروغ فرخزاد« احساساتى )و در مرتبه‏حس و عاطفه( حرف مى‏زند، اما کلامش‏خیال برانگیز است.
»معلم« وقتى خطاب به انسان مى‏گوید:
چو موم و شعله سفر جز به خویشتن نکند
شگفت دارم اگر درک این سخن نکند
)یعنى انسان مثل شمع، سالک راه فناست وهر مقدار که از خود بگذرد - مثل شمعى که‏مى‏سوزد تا تمام شود - به انسانیت نزدیک‏شده( هم عارفانه حرف مى‏زند، هم مخیّل،همین طور است وقتى مى‏گوید:
آسمان محراب ابروى کسى‏ست
شب شکنج طره موس کسى است
نکته مهم دیگر این است که »عارفانه حرف‏زدن« سنت غالب شاعران ما بود. اکثرشاعران ما عارف بودند و بیشتر عارفان ما،شاعر. اگر گاهى غربى‏ها به نوع تفکرمشرق زمینى ایراد مى‏گیرند و آنرا حکمت‏تمثیلى، یا شاعرانه مى‏نامند، و ما خودافتخار مى‏کنیم که به جاى فلوطین و دکارت،مولانا و بیدل داشته‏ایم، گواهى‏ست بر این‏مدعا. شاید دقت کرده باشید که بیشتر ماوقتى کسى حرف فلسفى مى‏زند، از اومى‏خواهیم که مثال بزند و به مدد تمثیل‏محتواى خیلى از حرفها را درمى‏یابیم. )وجالب اینکه مثنویهاى عطار، سنایى، مولاناو.... پر است از تمثیل( »معلم« جدى‏ترین‏مدافع تفکر سنتى شاعرانه ماست، در دوران‏معاصر. او به این معنا حتى از شهریار ومرحوم بهار سنتى‏تر است. این دو »شعر« رابه عقب برده‏اند که سنتى شود، اما معلم‏برعکس. )اما فرصت نیست که بگویم اونوآورترین شاعر معاصر است - به این‏لحاظ که صوفیانه حرف نمى‏زند( او به هیچ‏وجه در ارکان شعر )موزون، مخیل و مقفابودن( نوآورى نمى‏کند، به این بهانه که »نوفروشانیم و این بازار ماست.« او نیز چون‏تمامى شاعران کلاسیک شرق، »چه« گفتن‏برایش مهم بوده قبل از چگونه گفتن؛ که اگرحرفى براى گفتن داشته باشى، راهش را هم‏پیدا مى‏کنى. با این حال از ضرورت»نوآورى« هم غافل نیست. چرا که خودنوآورى نیز یک سنت است. او حتى در شکل‏و غالب - یا به قول امروزیها، فرم - نیزسنت شکنى‏هایى دارد. به عنوان مثال دراوزان سنگینى مثنوى مى‏گوید که کم سابقه،یا بى‏سابقه است. اما همانطور که گفتم، این»نوآورى« در ارکان اصولى شعر و شرایطآن نیست. شاید بتوانم منظورم را با مثالى‏توضیح دهم.
هر یک از ابیات مثنوى قوافى جداگانه‏اى‏دارد. قافیه نقش کدهایى را دارد که به »حفظکردن« و »به خاطر سپردن« شعر کمک‏مى‏کند. )مثل وزن ثابت که همین نقش رادارد و حفظ کردن غزل از شعر نیمایى‏راحت‏تر است - اگر لازم باشد( مثنوى چون‏قافیه‏هاى یکسان ندارد )مثل غزل، قصیده،رباعى و..( باید در اوزان کوتاه و سبک‏سروده شود که قابل حفظ کردن باشد.)خیلى از قدیمى‏ها ابیات فراوانى از شاهنامه‏یا مثنوى معنوى را از حفظ بوده‏اند( ازطرفى چون دست شاعر از نظر قافیه بازتراست و محدود نیست، با این قالب راحت‏ترمى‏توان حرف زد )بسیارى از شاعران‏بزرگ ما مثنوى سرا هستند و این موضوع،یکى از امتیازهاى مهم ادبیات فارسى،نسبت به عربى است که مثلاً در ادبیات عرب‏منظومه‏هاى حماسى نداریم(
معلم )خودآگاه یا ناخودآگاهش فرقى‏نمى‏کند( وقتى در اوزان سنگین مثنوى‏مى‏گوید، براى برطرف کردن ضعف یادشده )قابلیت به خاطر سپارى( از ردیف‏هاى‏بلندتر استفاده مى‏کند. )اکثراً نیمى از کلمات‏بیت »ردیف« است( مثل
عشق باریده است دو شینه، بیا تا برویم
بهل این خفتن نوشیته، بیا تا برویم
و یا...
در جام من مى پیشتر کن ساقى امشب
با من مدارا بیشتر کن ساقى امشب
استفاده از کلمات نامأنوس نیز - که شاید ازویژگیهاى دیگر شعر معلم است - گاهى ازنظر کارایى مثل ردیف‏هاى بلند، در قابلیت‏حفظ کردن اشعار براى مخاطب، کاملاً موثرواقع مى‏شود. مثل:
یله شاخ و شخ و شخم و رمه از من هیهات
من غریب از همه ماندم، همه از من هیهات
بنابراین، او اگر در اوزان سنگین و نامعمولى شعر مى‏گوید که نوعى نوآورى‏محسوب مى‏شود )به نظرم حتى او گاهى بامثنوى قصیده مى‏گوید یا کار غزل را ازمثنوى مى‏کشد( به فلسفه وجودى »وزن«پایبند است )یعنى با ردیفهاى بلند بارکمترى را بر دوش وزن شعر مى‏گذارد(.علاوه بر این اگر خود داستانها و تمثیل‏ها درمثنوى سنتى، قابلیت »به خاطر سپردن« راافزایش مى‏دهد، بیشتر مثنوى‏هاى معلم نیزداستان دارد. گویى قرار بوده با قصیده‏داستان تعریف کنیم. جالب اینجاست که‏خیلى از ردیف‏هاى مثنویهاى معلم یک بارشنیدنش زیباست و همان لطف ردیفهاى‏غزل را دارد، اما اگر قرار بود مثل غزل تکرارشود، اصلاً زیبا نبود )مثل »بیا تا برویم« یا»کن ساقى امشب«( چون بنابر دلایلى بهتراست »ردیف« جمله مستقلى نباشد - بلکه‏کلماتى باشد که هر بار جمله‏اى جدید راتمام مى‏کند. )به حفظ کردن آن جمله کمک‏مى‏کند( پس استفاده از چنین ردیفهایى‏مى‏تواند کشف »معلم« فرض شود که فقطبه همان ترتیبى که او استفاده کرده‏زیباست. )و اینکه، چگونه مى‏توان به کمک»ردیف« و برخى از ویژگى دیگر، در اوزان‏سنگین مثنوى سرود( نمى‏خواستم واردبحث سبک‏شناسى معلم شوم و نقد آثار او)که احتمالاً فرصت آن نیز نخواهد بود(.مى‏گفتم که او، بیش از هر شاعر دیگرى،نماینده شعر سنتى ماست در روزگار ما.معلم - شاید به این دلیل که در تاریخ ادبیات‏ما بسیار غور کرده، اما مثل اکثریت افراد،در آن غرق نشده - سعى مى‏کند شعر را به‏جایگاه قبلى خود بازگرداند، نه به حال وهواى گذشته. او »خواجویى« است که اگردوباره »حافظى« بیاید، نقش خود را در شعرایران ایفا کرده است. به این حساب، مهم‏کیفیت تمثیلى اندیشیدن اوست و توانایى‏احکام شاعرانه صادر کردن، نه نفس‏آثارش. او شاعرى‏ست، فرزند زمان‏خویشتن، و از نسل نیاکان شاعر خود. شایدهیچگاه کسى او را با »سپهرى« مقایسه‏نکند. »سپهرى« نیز عارفانه حرف مى‏زند،اما نه براساس سنت عرفانى - ایرانى. اگرچه براى کسى که از خارج به مسئله نگاه‏مى‏کند، خیلى از حرفهاى »سپهرى« به عقایدعرفاى سنتى ما شبیه است؛ اما این شباهت،مثلاً، در حد شباهتى‏ست که چند میلیارد آدم‏چینى با هم دارند و ما همه آنها را مشابه هم‏مى‏بینیم. اما باید دقت کرد که یک مرد چینى‏پسرش را از بین میلیونها بچه هم سن وسال او پیدا مى‏کند و این طور نیست که یک‏پسر چینى به چند میلیارد مرد هم نژاد خودبگوید؛ عمو!

نمى‏خواهم غلو کرده باشم، اما واقعیت این‏است که خیلى از وقتها آدم مجبور است‏درباره کسى مثل معلم اغراق‏آمیز صحبت‏کند. مدتهاست که عامه گمان مى‏کنند، شاعرآدمى‏ست عمدتاً »رقیق الحال«، »غمگین« و»آشفته«، اما پیش از اینها، شاعر آینه‏اى‏است در برابر روزگار خود و معلم‏شاعرى‏ست به این معنا )آینه‏اى که به قول‏بیدل، مهمترین ویژگى او »حیرت« و»شگفت‏زدگى« است.( او به غیر از »رجعت‏سرخ ستاره« و آثار پراکنده‏اى که در جرایدمنتشر شده، کارهاى زیادى دارد که‏نمى‏دانم به چه دلیل از انتشار آنها خوددارى‏مى‏کند. )و حقیر نگرانم که خود هم آنها راجمع آورى نکرده باشد( به غیر از اینها،کاش استاد فرصتى داشت )شاید حوصله،یا انگیزه‏اش را نیز نمى‏دانم( که دریافتهاى‏زیستن شاعرانه و پر بارش را به روى کاغذبیاورد - دست کم نمونه‏هایى را.
البته خداوند هیچگاه تجلى تکرارى نمى‏کند،اما »صدا« و »اداى« معلم و طعم تفکر واندیشیدن او چیزهاى منحصر به فرد و فوق‏العاده‏ایست، که کاش روزگار ما آن رادریابد. مى‏دانم که در این ویژه نامه‏نمونه‏هایى از آثار او وجود دارد، فرصت‏تنگ بود، اما شاید مطالعه این نمونه‏ها، باتوجه به اشارات پراکنده و عبارات نارساى‏حقیر، در دریافت آنچه که مى‏خواسته‏ام‏بگویم، کارگشا شود. )دست کم در همین حدکه »معلم کیست؟« را با »شعر چیست؟«بنگریم، یا بالعکس( معلم شاعریست سنتى،به این لحاظ از خودش حرفى براى گفتن‏ندارد. که:
در پس آینه طوطى صفتم داشته‏اند
آنچه استاد ازل گفت بگو، مى‏گویم
او نیز مثل شاعران سنتى، به وسیله وزن‏عروضى، قافیه و ردیف و... ظرفى را درست‏مى‏کند که در دریاى رحمت بلافاصله پرخواهد شد. وزن و قافیه و ردیف به اومى‏گویند که چه باید گفت. اینها بندى بردست و پاى او نیستند. بلکه ریسمانهایى‏اندکه شاعر باید با آنها »تور« ببافد و به صیدماهى برود. با این حال او طوطى‏اى نیست که‏با مردم زمان خود همزبانى کند؛هدهدى‏ست که اگر سلیمان نباشى‏نمى‏فهمى از دیار بلقیس خبر آورده است، یااز قلعه مادر فولاد زره! مى‏گوید:
چو دست باد صبا زلف یار مى‏شکند
گلم به دیده زغیرت چو خار مى‏شکند
چنان ملول خمارم که از کدورت من
در آب آینه رنگ بهار مى‏شکند
غم از رواق چمن رنگ عیش مى‏سترد
به طاق حنجره صوت هزار مى‏شکند
ز نازکى به کمالى رسیده‏ام کز لطف
خیال آینه‏ام را غبار مى‏شکند
به دیده اشک روانم ز درد مى‏بندد
به سینه‏ام نفس انتظار مى‏شکند
مگر چه مى‏شکند بر سرت ز کینه چرخ
که شمع مغفرتم بر مزار مى‏شکند
همین ز بحر غمت طرف معرفت بستم
که موج سلسله‏ام در کنار مى‏شکند
به جبر خاطر مسکین ما مکوش اى دوست
که شاخ جود تو زین اختیار مى‏شکند
به بوى خون سیاوش تهمتنى نتوان
به شیوه پشتى اگر روزگار مى‏شکند
»معلما« مثل فهم و فتنه دانى چیست؟
پیاده‏اى که به حیلت سوار مى‏شکند.
)غزل »دیده غیرت«(
اگر این غزل را شاهد مثالى به طعنه خودآورده‏ام - و نمک مى‏ریزم که از سبک هندى‏گذشته و به مرزهاى ژاپون رسیده! - خدامى‏داند که بر سخن نشناسى خود مقرّم وبر نازک اندیشى ایشان مصر، که فى‏المثال‏همان بیت تخلص، تعبیر دیگریست از »پاى‏استدلالیون چوبین بود« و باید سالهااستخوان بشکنى در سخنان »اهل فتنه«که بفهمى چگونه این پیادگان بر سواران‏ظفر مى‏یابند. اما حرفم سر بى‏همزبان‏ماندن معلم است و همان حلقه‏هاى گم شده‏سلسله‏اى که عرض کردم. یعنى اینکه بایدجان بکنى تا حداکثر بدانى، خیال آیینه نازک‏اندیشى معلم، آنقدر کمال یافته و از صیقل‏خوردن ظریف شده که حتى سنگ غبار آنرامى‏شکند و آینه غبار غفلت گرفته از شکسته‏بدتر است )بیت چهارم همان غزل( فرصت‏نیست از نازک دلى او که باورش دشواراست، چیزى بگویم و اینکه شاعر واقعى اهل‏تعارف نیست که مى‏گوید نه همین دوش که‏عمریست »معلم« شبها
گریه کردم به خدایى خدا تا دم صبح
)غزل سلسله جنبان صبا(
و فرصت نیست بگویم، چطور شاعر، و فقطشاعر، شعور مى‏کند که؛
مرده ریگ اهل خسّت را کریمان مى‏خورند
طاعت زاهد به ما کافر عیاران مى‏رسد
شکوه از کوتاهى طالع ندارم چون رقیب
دست کوتاهم به دامان گریبان مى‏رسد
از معارف طرز نو دارد »معلم« این غزل
حصّه تقلید ما از شهسواران مى‏رسد
)غزل دیوانه شهر، سه بیت آخر(
و این »طرز نوى معارف« حقیقتاً چیست؟اینقدر هست که بگویم شاعر هر چه دارد، ازهمین »طرز معرفت« است و »معلم« کسانى‏را به این وادى دعوت کرد که مى‏خواسته‏اند)یا مى‏خواهند( اهل تقلید نباشند و بابوزینه‏گانى که بر کرم شبتاب هیزم‏مى‏نهند، ننشینند. شعر همان شعور است وطرز نوى از معارف و معلم به این معنى‏شاعر است. اگر بگویم شعر او را باید تفسیرکرد، نه نقد، تعارف نیست. که اگر اهل‏تعارف بودم، نمى‏گفتم: او با وجود تمامى‏شایستگى‏ها و ارزشمندى‏هایى که دارد،شاعر ماندگارى نیست و شعرش فقط به‏درد شاعران دیگر مى‏خورد و استادان‏دانشگاه که لغت نامه به دست مطالعه‏اش‏کنند.)و گفتن چنین حرفهایى براى حقیر، درحکم نوعى نمک نشناسى است( و بازبى‏تعارف، معتقدم که اگر روزى قرار باشدکه دوباره شاعرى بزرگ ظهور کند، بایدکارش را از آثار »معلم« ادامه دهد و بدون‏درک آثار او، یا حداقل، کسى چون او،نمى‏تواند »شاعر موعود« باشد. و از آن سو،وقتى شعر معلم ماندگار نیست، شاید حق با»بیدل« است که مى‏گوید:
ز بعد ما نه غزل، نى قصیده مى‏ماند
زخامه‏ها دو سه اشک چکیده مى‏ماند
)و مى‏بینید که زدن چنین حرفهایى براى‏دهان حقیر، چقدر بزرگ است!(
شعر رسوبى‏ست بازمانده از طغیان‏معارف دیگر، که در جان شاعر و ژرفاى‏روح او رسوب کرده و بستر مناسبى‏ست‏براى رشد و نمو بذر معارف در ذهن‏مخاطب. معلم بدین معنا، شاعریست تمام‏عیار، و چون هر شاعر حقیقى دیگرى‏مى‏داند که واقعیت نیز بخش کوچکى است‏از عرصه خیال. پرواز، یا معلق بودن درعالم خیال از او موجودى مى‏سازد همواره‏حیرت زده و فعال - که عناصر لازمه هرنوآورى و سنت‏شکنى حقیقى است. اوشعور مى‏کند که آدمى مجموعه‏ایست ازتصورات خیالى - که اگر مجموعه‏اى ازتفکرات هم فرض شود، توفیرى نمى‏کند. اوشعور مى‏کند که اگر انسان خیال کند که‏شاد است، یا غمگین، شاد مى‏شود و غمگین.او با شعر خود همین کار را مى‏کند و هیچ‏کس در روى زمین نمى‏تواند مثل او،شاعرانه شاد باشد، یا غمگین.
بنابراین فقط شاعر است که اگر دوباره‏متولد شود )و در چشمه فراموشى‏نشویندش( همان جورى زندگى و تفکرمى‏کند که مى‏کرده. زیرا او آب از سرچشمه‏معارف - حس، علم، فلسفه و... - مى‏نوشدو از نظر مراتب تخیل در مرتبه »حیرت«است که آغاز هر علمى‏ست. دیوانگان )گنگ‏و گیج( یا اولیاء )متحیر در جمال و جلال(نیز، اگر منظورم را کمى رسانده باشم، به‏نوعى شاعرند. که به قول »هایدگر«،شاعرانه مى‏زید انسان بر روى خاک.

این وجیزه را پس از چند بار دوباره نویسى‏و هر بار کوتاه کردن و کوتاه آمدن )تا به‏قواره مقاله‏اى شود( فراهم آوردم. مى‏دانم‏که پراکنده بسیار گفتم و گفتم دلیلش را نیزهم )مجبور بودم از همه جا بگویم، بلکه‏حکایت فیل و اطاق تاریک نشود( از شماخوانندگان، استاد معلم، و خودم، جهت این‏پریشان گوییها عذر خواهم و انشاءا... اگرفرصتى شد و رخصتى بود، شاید اینها را به‏سامان آورم.

والسلام
1 - اصطلاحى ترکى‏ست و ترجمه آن مى‏شود،همین است که هست.

در چنین حال و هوایى سیاه مشق‏هاى »رجعت سرخ ستاره« را تمرین مى‏کند. از همان ابتدا پیداست که او نه قصد تقلید صرف‏و تکرار مکررات را دارد، نه هوس عالمى از نو ساختن را. او مى‏خواهد مشعل خاموش شده‏اى را روشن کند و به روزگار خودبیاورد