نقش حسابداران رسمی در فرآیند توسعه اجتماعی و اقتصادی

بخش نهم: حسابرسان و بازار سرمایه

غلامحسین دوانی

در هزاره‏ی سوم که پاسخگوئی و مسئولیت پذیری بر مبنای نظام شایسته‏سالاری همراه با نظام نظارتی و ارزیابی عملکرد دولتمردان سرلوحه توجه مردم قرارگرفته بی‏شک، حسابرسی در ابعاد مالی و اقتصادی مهمترین ابزار قدرتمند نظارت در فرآیند پاسخگوئی بشمار می‏رود. برای ایجاد انضباط حسابداری و ابزارهای نظارتی دولت در بخش امور اقتصادی باید به مولفه‏ها و ابزارها و اهرمهای این نظارت نیز توجه بیشتری مبذول داشت. که یکی از بهترین این ابزارها حسابداری و حسابرسی به شمار می‏روند. اقتصاد دولتی ایران در دو دهه گذشته فارغ از نظارت و کنترل رشد بادکنکی نموده، حبابهای آن نیز فروکش کرده و هم اکنون پیامدهای فقدان نظارت موثر، مشکلات فراوانی را بوجود آورده که گریز از این مشکلات و راهبرد حل منطقی آن مستلزم نظارت کامل بر عملکرد موسسات و بنگاههای اقتصادی اعم از دولتی و غیردولتی از طریق حسابرسی می‏باشد. حرفه حسابرسی نیز به نوبه خود باید درصدد تقویت توانائیها و ظرفیت‏های علمی و عملی برآید تا از طریق تجمیع امکانات در فرآیند نظام پاسخگوئی بتواند رسالت  خود را به نحو اصولی و خدشه‏ناپذیر انجام دهد. مدیران موسسات و سازمان‏ها- به عنوان نمایندگان مالکین- مسئولیت پیشبرد بنگاههای اقتصادی را به سوی اهداف و دستیابی به موفقیت‏های هرچه بیشتر را به عهده دارند. یکی از ابزار اساسی برای نیل به این اهداف، برقراری سازوکارهائی است که در رویاروئی با مخاطرات متعددی که فراروی بنگاههای اقتصادی از دورن و برون وجود دارد، آنها را از پیامدهای زیانبار این مخاطرات حفظ نماید. بنابراین، مدیران موظف به استقرار یک نظام کنترل مناسب می‏باشند که استقرار این نظام بدون استفاده از حسابداران و حسابرسان امکانپذیر نمی‏باشد.

واقعیت آن است که حرفه حسابرسی با وجود تاکیدات مکرر مسئولین و حمایت جدی مسئولان وزارت امور اقتصادی و دارائی به علت نبود نظام پاسخگوئی هنوز در شان و منزلت فراخور خود قرار نگرفته است.

دولت نیز چنانچه در عمل به استقرار نظام پاسخگوئی و ارزیابی عملکرد واحدهای اقتصادی و مدیران آنها علاقه‏مند باشد راهکاری جز حمایت عملی، جدی و در خور توجه از جامعه حسابداری کشور ندارد. در این راستا تجدید نظر در مبانی نظام آموزشی حسابداری و حسابرسی از اهمیت خاصی برخوردار است. جامعه حسابداران رسمی ایران، انجمن حسابداران خبره ایران و سازمان حسابرسی و انجمن حسابداری ایران به عنوان تشکل‏های خاص نهاد حسابداری کشور نیز باید در این برهه زمانی که ظاهراً موضوع حسابرسی مورد توجه قرار گرفته دست معاضدت و همکاری بفشارند و منافع ملی کشور را از طریق اشاعه نظام کنترلی مالی حسابرسی پاس دارند. تحولان دهه اخیر در محیط اقتصادی ایران موجب گردیده است که نیاز به اطلاعات مالی شفاف و با کیفیت مطلوب جهت اخذ تصمیمات بهینه اقتصادی ضرورت یابد. چنین تحولاتی وجود یک مکانیزم کنترلی در قالب حسابرسی مالی را ایجاد نموده است. از طرفی محیط حسابرسی، خود نیز به سرعت در حال تغییر است و این تغییر با تاکید فزاینده بر تصمیم‏گیری‏های پیچیده و مهارت‏های گوناگون همراه است. در این محیط موسسات حسابرسی «خدمات اطمینان بخشی» جامع‏تری را ارائه می‏کنند به همین دلیل حسابرسی سنتی نیز در حال تغییر است. در چنین محیطی حسابرسان باید دانش بیشتری از بخش‏های مختلف داشته باشند و بر مهارت‏های گوناگون بیشتر تکیه کنند؛ به همین دلیل حسابرسان مبتدی باید به تحصیل مهارت‏های تحلیلی پیچیده بپردازند.

به دلیل وجود انتظارات فزاینده از سوی کارفرمایان، مشتریان و جامعه از حسابرسان و نقش آنها در محل کار و جامعه، مهارت‏های حرفه‏ای و شخصی باید هرچه بیشتر مورد توجه قرار گیرد. این مهارت‏ها جز از طریق ارتقای دانش و تجربه امکانپذیر نمی‏باشد.

حسابداران رسمی « ناظران امین ملت و دولت» هستند و می‏توانند به افراد و سازمانها در ساختن آینده کمک کنند. حفظ این اعتماد مستلزم درک شرایط پیچیده و در حال تغییر کشورست که کم بهاء دادن به این مهم موجب صدمات به حرفه حسابرسی می‏گردد. در واقع امروزه ثابت شده که موفقیت آینده حرفه حسابرسی در گرو نقش آنان در شفاف‏سازی، ارائه بموقع گزارشات حسابرسی و استقلال حرفه‏ای آنان می‏باشد و بهمین علت حسابداران رسمی باید به بازار خدمات خود اتکا داشته باشند و از وابستگی به الزام قانونی برای ارائه خدمات اجتناب کنند بطوریکه خود بتوانند «مشتری‏گزینی» نمایند و از ارائه خدمات به مشتریان «بدنام» که در بازار پول و سرمایه شهرت به فساد داشته و یا مشکوک به فساد هستند اجتناب نمایند (موضوعی که در حال حاضر در بازار کشور اساساً بدان توجه نمی‏شود)

در واقع حسابرسان تنها با آینده‏نگری می‏توانند تلاش خود را حول نتایج دراز مدت و مطلوب متمرکز نمایند بطوریکه اعتبار و شهرت جامعه حسابداران رسمی را بیفزایند.

بهمین علت در شرایطی که موضوع تغییر اساسنامه جامعه حسابداران رسمی ایران مطرح شده اگر آینده‏نگر نباشیم و اساسنامه را تنها برای شرایط فعلی بازنویسی و اصلاح‏کنیم، مدتی نه چندان دور  متوجه خواهیم شد که اساسنامه اصلاحی هم به مانع در راه رشد حرفه تبدیل شده است.

واقع بینی و آینده‏نگری باعث میشود که ارزشهای اساسی جامعه، مانند منافع عمومی، با درکی تازه تصریح و مورد توجه خاصی قرار گیرد اگر حسابداران، نمونه آشکار درستکاری و بی‏طرفی باشند و از شایستگیهای جدید چون تفکر راهبردی و داوری نقادانه برخوردار باشند، می‏توانند در عرصه‏ای بسیار فراتر از تعریف سنتی، به منافع عمومی خدمت کنند.

حسابداران تاکنون در کشور ما جایگاه مقبول و شایسته را بدست نیاورده‏اند و این در حالی است که با تولد جامعه حسابداران رسمی ایران حرفه می‏تواند با تهدید‏ها و خطرات خاص خود نیز مواجه شود.

از طرف دیگر گزارشگری مالی به طور سنتی قادر به پاسخگوئی و حسابدهی بنگاههای اقتصادی نبوده و باید آن رسوائیهای پیاپی در بازارهای مالی جهان در چند سال گذشته در امریکا و اروپا اعتماد سرمایه‏گذاران به بنگاههای اقتصادی را به شدت متزلزل ساخته و در پی آن مراجع مسئول تلاش گسترده‏ای را برای بهبود نظام راهبری بنگاه آغاز کرده‎اند تا اعتماد از دست رفته را بازگردانند.

اکنون در نظام اقتصادی کشورهای بازار آزاد، بنگاههای اقتصادی با الزامات تازه‏ای برای پاسخگوئی و حسابدهی روبه‏رو شده‏اند و از این پس «corporate Governance »  «حاکمیت شرکتی» به عنوان وسیله‏ای برای تعیین مسئولیت پاسخگوئی و فرآیندی برای سنجش وظیفه حسابدهی، نقشی جدی ایفا خواهد کرد.

نظام راهبری بنگاه که مهمترین هدف و رسالت آن خدمت به سرمایه‏گذاران و حفظ منافع آنان است، برای انجام وظایف خود سه رکن اساسی دارد: هیات مدیره، کمیته حسابرسی و حسابرسان مستقل.

کمیته حسابرسی از اعضای غیرموظف هیات مدیره، و به تعبیر درست‏تر، آن بخش از اعضای هیات مدیره که مسئولیت اجرائی ندارند، تشکیل شده و وظیفه آن نظارت بر روند ایجاد سیستمهای حسابداری و گزارشگری مالی به نقض و همچنین کارکرد آنها را به عهده دارد. کمیته حسابرسی، نظارتی خلاق بر فرآیند افشا و گزارشگری مالی و نتایج حاصل از آن فرآیند دارد و گرچه جایگزین مسئولیتهای روزمره مدیریت برای ایجاد اطمینان نسبت به دقت صورتهای مالی نیست اما به اتکای متخصصانی چون مدیر مالی، حسابرسان داخلی و حسابرسان مستقل تمامی تلاش خود را برای درست انجام شدن چنین فرآیندی به کار می‏برد. وجود یک کمیته فعال و مستقل با افزایش کیفیت حسابرسی و تغییرات گاه بگاه حسابرسان در ارتباط است. بر اساس نتایج تحقیق انجام شده وجود کمیته حسابرسی قوی ممکن است کیفیت حسابرسی، از طریق حصول اطمینان از اینکه حسابرسان می‏توانند بیطرفی خود را حفظ نمایند و تسلیم آمال مدیران نشوند، افزایش یابد. بنابراین، ادبیات حسابرسی، چه در منابع نظری و چه در تحقیقات تجربی مرتبط با استقلال و شایستگی حسابرسان، شواهد متضادی را از تاثیر عوامل گوناگون بر استقلال و شایستگی حسابرسان نشان می‏دهند. اما همه این تحقیقات و عملکرد‏ها صورت گرفته بهر حال حکایت از آن دارد که عوامل مشدده اثرگذار بر استقلال و شایستگی حسابرسان روز به روز بیشتر می‏شود.

مطالعات و بررسیهای انجام شده به وسیله کمیته بلوریبون (Blue Ribbon Committee) و مواد مستخرجه از گزارشات(Cadbury| green burry  ) درباره بهبود اثربخشی کمیته حسابرسی  نشان داد که به منظور راهبری موسسات و سازمان‏ها جهت کسب موفقیت‏ با توجه به تغییرات اساسی سالهای اخیر در قلمرو پیدایش عرصه‏های جدیدکسب وکار، نوآوری پایان ناپذیر فنآوری، توسعه تجارت و تشدید رقابت آثار چشمگیر فناوری اطلاعات در گستره کنترل‏ها انکارناپذیر می‏باشد. برای بقای سازمان‏ها در شرایط موجود، باید تفکر برقراری نظام کنترل و سنجش عملکرد، جایگاه خود را آشکار سازد. کنترل داخلی در بنگاههای اقتصادی یکی از عوامل اصلی است که مدیریت را یاری می‏نماید؛ که بر تمام عملیات و سیاست‏های واحد خود حکومت داشته باشد. کنترل داخلی، فرآیند یافتن اطمینان منطقی از انطباق رویدادها و فعالیت‏های بنگاه‏های اقتصادی با اهداف و برنامه‏ها می‏باشد. به عبارت دیگر، کنترل‏های داخلی شامل کلیه اقداماتی است که توسط مدیریت برای اطمینان منطقی از اجرای صحیح امور و مطابقت با مقررات، سیاست‏ها و برنامه‏های سازمان‏ها و موسسات می‏باشد. از نظر حسابرسان مستقل و بازرسان نظام، کنترل داخلی اهمیت بسیار زیادی را دارا می‏باشد. بطوری که، کیفیت کنترل داخلی بیش از سایر عوامل در تعیین تعداد نمونه‏های انتخاب شده برای رسیدگی و کسب شواهد لازم به منظور اظهارنظر حرفه‏ای تاثیر دارد.

اما حسابداران رسمی چگونه می‏توانند با توجه به این مسائل نوین موجبات اعتماد بیشتر بازارهای مالی را جلب نمایند. مثلاً در شرایطی که بازار سرمایه دچار حباب و نوسان شده آیا حسابداران رسمی توانسته‏اند:

1- در گزارشات حسابرسی خود درآمدهای غیرعملیاتی شرکتهای تولیدی که درصد بالائی از EPS را تشکیل داده‏اند را افشاء و تاکید نمایند.

2- آیا در گزارشات حسابرسی بانکها و شرکتهای سرمایه‏گذاری که ارزیابی پرتفولیوی سهام آنها به قیمت روز صورت گرفته و سود از این بابت (بدون لحاظ مالیات 25 درصد) شناسایی شده و سال بعد که این پرتفولیوی با کاهش ارزش روز مواجه میشود و ناچار به لحاظ ذخیره کاهش ارزش سرمایه‏گذاریها میشوند که این کاهش ارزش نیز از نقطه نظر مالیاتی غیرقابل قبول است؛ با  این روش که بمنظور گمراهی سهام‏داران (سود سازی یاEPS موهوم) صورت گرفته برخورد خواهد شد.

3- آیا در گزارشات حسابرسی شرکتهای سیمانی که بازای صادرات سیمان ملزم به واردات کلینکربوده ولی واردات انجام نداده اند و ذخیره لازم جهت واردات لحاظ نکرده اند برخورد شده؟! آیا امسال که بموجب بخشنامه وزارت بازرگانی اینگونه شرکتها ملزم به پرداخت حق‏السهم خود از سهمیه کلینکر وارداتی نموده است ذخیره لازم در حسابها منظور شده است!

4- آیا در شرکتهای پتروشیمی خصوصی شده ذخیره سنوات خدمت کارکنان مسئول صندوق بازنشستگی صنعت نفت به درستی شناسائی و ثبت شده است.

5- آیا پرتفولیوی سهام شرکتهای سرمایه‏گذاری که در تاریخ ترازنامه به قیمت روز منعکس شدهاند با تابلو بورس روز ترازنامه مطابقت داده شده‏اند که مشخص گردد نماد برخی شرکتها مدتهاست بسته شده و عملاً فاقد قیمت روز هستند؟