نقش حسابداران رسمی در فرآیند توسعه اجتماعی و اقتصادی

بخش بیست و ششم: حسابرسی، حرفه، صنف یا شغل

غلامحسین دوانی

در میان رشته‌های دانشگاهی گفته می‌شود رشته‌های وکالت، پزشکی و حسابرسی جزء حرفه تلقی و از شمول صنوف خارج می‌باشد. این بدان معنی است که افراد شاغل در این رشته‌ها مشابه صنوف نمی‌توانند محور فعالیت خود را منفعت شخصی تلقی کنند زیرا هر یک از آنها به نوعی دارای مسئولیت اجتماعی در قالب آیین رفتار حرفه‌ای خاص خود هستند و بهمین دلیل است که فارغ‌التحصیلان این سه رشته در بیشتری کشورها پایان دورة تحصیلات «سوگندنامه» خاصی را قرائت می‌کنند.

کنکاشی پیرامون اسناد منتشر شده سازمان بورس اوراق بهادار نیویورک (SEC) در مورد شرکتهای ورلدکام و انرون نشان می‌دهد حسابرسانی که منفعت شخصی خود را بر مسئولیت‌های اجتماعی اولویت داده بودند در مسیر آلودگی این شرکتها قرار گرفته و موجبات نگون‌بختی خود را نیز فراهم ساختند. بنظر نگارنده واقعیت‌‌های موجود جهان سرمایه و بازار سرمایه بسی بیشتر از ضعف و نارسائی این یا آن استاندارد حسابداری و حسابرسی است که بتوان «کثافت‌کاریهای» بازار جهانی سرمایه را بگردن آن انداخت. بهمین علت در مورد رشته‌هائی که جنبة حرفه ای بودن آن با مسئولیت اجتماعی همراه است از دیرباز نظریه‌ای وجود داشته که نمی‌توان تکلیف نظارت بر این حرفه‌ها را به خود آنان واگذار نمود. بحران 1929 و مسائل روزافزون ناشی از بسط و توسعه سرمایه‌داری نشان داد که اعتبار اصل مسئولیت اجتماعی و لزوم رهبری و پیشگامی دولت در امور رفاهی (که توامان با مسئولیت اجتماعی است) رو به فزونی نهاد تا سر انجام در سال 1935 دادگاه عالی امریکا ضمن اعلام قانونیت مقررات تأمین اجتماعی اعلام کرد:

«نیازهایی که یک قرن پیش جنبه محدود و محلی داشت امروز می تواند به رفاه ملت زیان رساند. فقط قدرتی که جنبة ملی داشته باشد می‌تواند مصالح همگانی را پاس دارد. »

عبارت فوق از آن جهت قابل توجه و تأکید است که ثمرة جامعه باز و سرمایه‌داری امریکا می‌باشد لذا توجه کسانی را که مستقیم یا غیرمستقیم حرفه‌های دارای مسئولیت اجتماعی را دارای مکانیزم خودکنترلی می‌دانند بآن جلب می‌نماید.

حسابرسی اگرچه بیش از نیم قرن سابقه را با خود در ایران همراهی می‌کند متأسفانه هنوز دارای آیین و چارچوب خاصی نشده و حسابرسان مشابه پزشکان و وکلاء نتوانسته‌اند شأن و منزلت اجتماعی خاص خود را بیابند و این بیشتر ناشی از عملکرد حسابرسان در بازشناسی آسیب‌های حسابرسی و مسئولیتهای اجتماعی آنان است تا سایر مواردی که بازگو می‌شود. علت‌العلل این امر آن بوده که برخی که چندان هم بی‌مسئولیت نبوده‌اند کوشش داشته‌اند منافع و مسئولیتهای اجتماعی را در چارچوب‌های خاص تئوریزه کنند و بهمین علت این رویکرد نتوانسته جایگاهی مقبول در جامعه را برای حسابرسان بارمغان آورد. شاید فقدان عشق و علاقه و تعهد اجتماعی در آموزشهای نوین حسابرسی باعث نوعی ویرانگری اخلاقی گردیده که بازشناسی آن جز در چارچوب مناسبات نظام اقتصادی کشور امکانپذیر نباشد. ضعف مبانی اخلاق حرفه‌ای و کاهش تدریجی اما شدید مسئولیت‌های اجتماعی و روی‌آوری حسابرسان به سایر مشاغل در جوار حرفه حسابرسی عملاً حرفه را در معرض خطر سلب اعتماد عمومی قرار می‌دهد. با یک بررسی اجمالی شاید بتوان «چشم اسفندیار» این پدید را نارسائی و فقدان تناسب مالی یعنی خدمات ارائه شده و حق‌الزحمه حسابرسان دانست.

وقتی حق‌الزحمه خدمات حسابرسی – به عنوان حرفه دارای مسئولیت اجتماعی – در مقایسه با سایر حرف دارای مسئولیت اجتماعی دیگر اساساً قابل مقایسه نباشد. بی‌شک حسابرسان برای گذران معیشت زندگی خود به سایر منابع مالی روی خواهند آورد که آسانترین آن خرید و فروش اطلاعات به عنوان پدیده‌های نوین مالی در بازار سرمایه خواهد بود. شکل‌های سنتی بازار اقتصاد کشور این مزیت را برای کاربران دانش مالی فراهم می‌آورد که در استفاده از «لحظات خاص» با همراهی اطلاعات نهانی علقه و وابستگی معیشت خود را بر مسئولیت اجتماعی ترجیح دهند که نمونه‌های بارز و جالب و شنیدنی و دیدنی بسیاری در حال حاضر در بیان این پدیده ناهنجار وجود دارد. جالب آنکه حتی از دیدگاه نظریه پردازان توسعه گروهی بدین تئوری روی آورده‌اند که در جوامعی که فساد نهادینه شده باید فساد را هدایت شده و بصورت قانونمند درآوریم که مهمترین خطر همین نکته اخیر می‌باشد. زیرا اوج ورشکستگی و فضاحت اقتصادی در اندونزی ماحصل همین تئوری بود.

متأسفانه جامعه ما در دوران رهایی پس از جنگ تحمیلی دچار آسیب‌های جدی روانی و بنیادی شده که آثار آن عمومی شده است. نگاهی به کتاب «ارزشها و نگرشهای ایرانیان» که اخیراً توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده مؤید سخنان فوق در مورد گسترش ضدارزشهای اخلاقی در بیشتر حوزه‌های نظری و عملی رفتار اجتماعی است. در چنین شرایطی شاید بهترین فرمول «نگهداشت سطح» در همان محدودة قبلی، ممانعت از توسعه این ضدارزشها که مخل مسئولیتهای اجتماعی است می‌باشد اما بدون شک همان قشری که خود در این مهلکه قرار دارد بانحاء مختلف کوشش خواهند کرد «دایره بسته نگهداشت سطح» را چه در قالب نظری و چه در حیطه عمل بشکنند و بهمین علت بهترین و مطلوبترین گزینه عملی برای این اندیشه محتوم «قانونمند کردن انحرافات و آثار زیان‌بار حرفه‌ای» است.

بهمین علت شاید مهمترین دغدغه فعلی جامعه حسابداری و حرفه حسابرسی پالودن حرفه از آسیب‌های اجتماعی و پدیده‌های غیرمتعارف در قالب حرفه می‌باشد نگارنده ضمن اعتقاد به اینکه محیط حسابرسی نیز در فرآیند «کسب و کار» قرار دارد و با توجه به اینکه خدمات حسابرسی مشابه خدمات پیمانکاری و مقاطعه‌کاری نیست که در مناسبات چانه‌زنی قرار گیرد پیشنهاد دارد جامعه حسابداری کشور باید مشابه همه جوامع دیگر در مقامی قرار گیرد که حق‌الزحمه متناسب خدمات خود را دریافت و این حق‌الزحمه بتواند معیشت و هزینه‌های موسسات حسابرسی را پوشش دهد بطوری که علاقمندان این حرفه بتوانند تداوم فعالیت و ثبات زندگی خود را متضمن مسئولیتهای اجتماعی خویش قلمداد کنند تا از آسیب‌های دوران گذار جامعه محفوظ بمانند. مگر آنکه بخواهیم فاتحه مسئولیت اجتماعی و حرفه را با هم بخوانیم.