نقش حسابداران رسمی در فرآیند توسعه اجتماعی و اقتصادی

بخش هشتم: فساد و گزارشگری

غلامحسین دوانی

حوادث آنرون و ورلدکام-زیراکس در آمریکا و پارمالات در ایتالیا بار دیگر نشان داد که عرصه‏ی استفاده از ابزارهای مالی بسیار گسترده‏تر از آن است که حسابداران می‏اندیشند. دامنه‏ی تقلبات و سوء استفاده تا بدانجا رسیده است که موضوع تجدید نظر در مبانی گزارشگری در دستور کار AICPA، ICAEW و IFAC  و دیگر مجامع بین‏المللی حسابداری قرار گرفته است. واقعیت آن است که از زمانی که بورس‏های اوراق بهادار به عنوان معبر اصلی بازار سرمایه شناخته شد و مورد استقبال شهروندان کشورهای مختلف مواجه شد نوسان‏ها و افت‏وخیزهای بازار سرمایه بعضاً چندان بر اساس روال منطقی نبوده است. سقوط 1930 بازار سرمایه در امریکا که دلیل اصلی آن بحران اقتصادی و عملکرد نادرست بازیگران بازار سرمایه بود باعث پیدایش نقطه نظرات جدید در مکاتب اقتصادی و سرانجام استانداردگذاری حسابداری شد. اما به نظر می‏رسد سقوط آنرون، ورلدکام و پارمالات در دو سه سال اخیر وجه تشابه زیادی با سقوط 1930 ندارند زیرا در این مورد فارغ از بحران اقتصادی جهان شمول، «تقلب» به عنوان عامل اصلی تهدید بازار سرمایه قلمداد می‏شود. اینگونه موارد که سابقاً به ندرت اتفاق می‏افتاد امروزه به یک عارضه‏ی عمومی در بازار سرمایه جهانی تبدیل شده است که متاسفانه جای پای موسسات حسابرسی بزرگ هم در این تخلفات و تقلبات آشکار و نهان دیده می‏شود. آخرین نمونه‏ی این گونه مسائل، ادعای «صندوق هرمیتاژ» (سهام‏دار عمده‏ی شرکت روسی گازپروم) علیه یکی از بزرگترین موسسات حسابرسی جهانی به خاطر تائید چند معامله مشکوک‏ این شرکت روسی است شاید همین موضوع به اعتبار جهانی، موسسات حسابرسی بین‏المللی خدشه وارد ساخته است و آنان را واداشته تا «مشتری گزینی» را در دستور کار قرار دهند. ظاهراً تا پیش از رسوائی‏های اخیر، چنین مرسوم بود که مشتریان و «موسسات حسابرسی» را برمی‏گزیدند، اما امروز شاهدیم که برخی موسسات بزرگ حسابرسی از پذیرش مشتریانی که احتمال خطر در مورد آنها وجود دارد خودداری می‏کنند. بنظر میرسد چنین شیوه‏ای در مورد برخی شرکتهای ایرانی که در بازار سهام خوشنام نیستند نیز باید مدنظر قرار گیرد تا مشتریان نیز بدانند که حسابرسان بهر قیمتی ناچار به پذیرش کار نخواهند بود!

جهانی شدن تجارت و تنوع و گستردگی فعالیت‏های حسابداری و شیوع فساد مالی گسترده و ظهور پدیده‏ی پولشوئی در مناسبات جدید اقتصادی در فرآیند کسب و کار الکترونیکی، مسئولیت‏های حسابرسان را در مقابله با فساد و تقلب دو چندان نموه است و همین مهم باعث تدقیق دوباره در مبانی گزارشگری حسابرسی شده است. واقعیت آن است که بر اساس آنچه تاکنون در مورد شرکت آنرون، ورلدکام و گازپروم منتشر شده است تقلب‏های صورت گرفته چندان پیچیده و دور از ذهن نبود بلکه به نظر می‏رسد هم دستی برخی سیاستمداران ارشد با مجریان فساد موضوع را مشکل نموده است و همین امر برخورد نظری و عملی خاصی را در تدوین اصول گزارشگری می‏طلبد. مثلاً همه ما می‏دانیم که چنانچه شرکت‏های عضو گروه از رویه‏های حسابداری یکسان استفاده نکنند صورت ‏های مالی تلفیقی از شفافیت لازم برخوردار نمی‏باشد. بررسی اجمالی گزارش‏های حسابرسی کشور نشان می‏دهد که استفاده از روش‏های تحلیلی در حسابرسی مستقل به عنوان یک فن حرفه‏ای کم‏تر صورت می‏گیرد. به همین علت در بیش‏تر موارد اطلاعات صورت‏های مالی مشتریان با تطبیق روابط منطقی و مقایسه‏ی داده‏های مالی و غیرمالی محک زده نمی‏شود. از این رو بسیاری از شرکت‏ها از غفلت‏ و یا بی‏اطلاعی و ناتوانی حسابرسان در کشف تقلب و حساب‏سازی‏ها سوء استفاده می‏کنند و یا می‏کوشند حسابرسان را تطمیع کنند تا گزارشات غیرواقعی را تائید نمایند.

ذکر این گونه موارد در مجلات و نشریات مختلف حسابداری حکایت از اهمیت روزافزون آنها و آثار مخرب «تقلب و فساد» در جوامع جهانی دارد. در آمریکا پس از فروپاشی آنرون قانون سربنس- اکسلی (sarbanes - oxlay) و در انگلستان قانون ضد پولشوئی در سال گذشته لازم‏الاجرا شد و اخبار منتشره در وب‏گاه‏های حسابداری جهانی همه و همه حکایت از تدابیر شدید علیه فساد و تقلب دارند. در این برهه که جامعه‏ی حسابداران رسمی ایران هنوز دوران نوزادی‏اش را می‏گذراند دقت نظر هرچه بیش‏تر در این گونه موارد و اجتناب‏اعضای جامعه از موارد و مصادیق فساد مالی و حتی دوری جستن از چنین محیط‏هائی (عدم پذیرش مشتری) مورد تاکید است. پرواضح است که با شعار و اخلاق ارسطوئی نمی‏توان به مقابله با فساد رفت اما عزم جدی مسئولان جامعه و نظارت عالیه بر موسسات حسابرسی و حسابداران رسمی از مهم‏ترین دغدغه‏های جامعه‏ی حسابداران رسمی است. اما این نظارت ابعاد چندجانبه، شامل آموزش کنترل کیفیت، شفاف‏سازی و پالودن جامعه از مدعیان حرفه اما بیگانه با حرفه دارد. حسابرسی از ارکان نظام پاسخ‏گوئی به شمار می‏رود لذا در فرآیند پاسخ‏گوئی همه کسانی که خود را بی‏نیاز از پاسخ‏گوئی می‏دانند نمی‏توانند به این حرفه تعلق خاطر داشته باشند. لذا بازار سرمایه باید هماهنگی‏های لازم با جامعه حسابداران رسمی ایران در اینگونه موارد را بعمل آورد تا تمهیدات و راهکارهای مناسب طراحی و تدوین گردند مثلاً «عارضه پولشوئی و فساد» می‏تواند آثار مخربی بر بازار سرمایه بر جای گذارد بطوریکه با سهم‏بازی و دستکاری در قیمت‏ها موجب جابجائی ثروت و ایجاد فاصله بیشتر طبقاتی و بوجود آمدن تنازعات طبقاتی در جامعه شود که سرانجام هستی جامعه را مورد تهدید قرار می‏دهد.

بنظر می‏رسد مقوله «فساد و پولشوئی» نیز باید از جمله مباحثی باشدکه در حوزه کاری سازمان بورس اوراق بهادار و جامعه حسابداران رسمی قرار گیرد در راهکارهای مبارزه با آن نیز مدنظر قرار گیرد.

واقعیت غیرقابل انکارنهادینه شدن فساد در کشور ما  که در گزارش سازمان شفافیت جهانی نیز درج شده حضور حسابرسان و قضات  مستقل، متعهد و خوشنام از یکطرف و مطبوعات آزاد از طرف دیگر از ارکان مبارزه با فساد تلقی شده‏اند که بدون حضور این دو نهاد مبارزه با فساد در حد شعار باقی خواهد ماند.